Memorie.al publikon historinë e panjohur të Lefter Ruços me origjinë nga fshati Shalës i Kolonjës, i cili gjatë periudhës së Monarkisë së Zogut, bashkë me katër vellezër të tjerë shëbrbyen si ushtarakë të saj në qytete të ndryshme të vëndit dhe gjatë pushtimit fashist, ai ishte oficer i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare, pasi kishte dezertuar nga fronti i Luftës italo-greke me Batalionin “Taraboshi” ku bënte pjesë.
Dëshmia e nipit të tij, Armando Ruços, për xhaxhain e tij i njohur më shumë si ‘Lefter Lefteri’, personazhi i filmit “I teti në bronz”, dhe nënkryetarit të Organizatës së Veteranëve të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare të rrethit të Korçës, i cili me anë të një deklarate tregon se si e ka njohur Lefter Ruçon, që nga koha që e kishte komandant në Batalionin “Taraboshi”, dhe më pas kur komunistët e akuzonin si “spiun e tradhëtar”, dhe se si u vra ai me atentat nga guerilet komuniste te dyqani i Qirinxhijve të qytetit të Korçës dhe emrin e njeriut që qëlloi mbi të…?!
Edhe pas tentativës së parë të komunistëve për ta vrarë me atentat, xhaxhai im Lefteri nuk u mbyll në shtëpi, por vazhdoi bashkëpunimin e tij me krerët nacionalistë, me të cilët takohej rregullisht në kafen e Qirinxhijve në qytetin e Korçës. Një ditë të bukur nëntori të vitit 1943, teksa ndodhej në atë kafe duke biseduar me miqtë e tij, dikush hyri brenda për ta lajmëruar se e kërkonin disa njerëz të ardhur nga Tirana. Lefteri e njihte njeriun që e lajmëroi dhe ndërsa doli bashkë me të nga kafeneja, guerilet komuniste që i kishin zënë pritë e qëlluan pas shpine, duke e lënë të vdekur në vend.
Vrasja e Lefterit bëri bujë të madhe në të gjithë qytetin e Korçës dhe në varrimin e tij morën pjesë me qindra vetë”. Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për Memorie.al, është Armando Ruço, nipi i personazhit të njohur të filmit “I teti në Bronz”, Lefter “Lefteri”, i cili rrëfen të gjithë historinë e familjes së tij dhe versionin e vrasjes së xhaxhait, Lefter Ruço, i cili u ekzekutua nga guerilet komuniste të Korçës në vitin 1944. Po kush ishte Lefter Ruço dhe cila ishte e kaluara e tij? Përse komunistët korçarë vendosën ekzekutimin e tij dhe si e priti populli i Korçës vrasjen e Lefter Ruços? Si u persekutua familja e Lefterit pas vitit 1944, dhe fati i dy vëllezërve të tij në burgjet komuniste dhe tre të tjerëve në ushtritë italiane e amerikane…
Zoti Armando, cila është origjina e familjes së babait e njëkohësisht xhaxhait tuaj Lefter Ruço, i njohur ndryshe si Lefter Lefteri, prej filmit “I teti në bronz”?
Origjina e familjes sonë është nga Shalësi i rrethit të Kolonjës dhe në atë fshat të njohur, jo shumë larg qytetit të Ersekës, kanë jetuar prej kur s’mbahet mend të parët e familjes sonë. Deri në vitin 1944, aty në atë fshat, në një vilë të bukur dykatëshe, ka banuar familja e gjyshit tonë Refail Ruço, i cili ka qenë i njohur si tregtar. Përveçse si tregtar, gjyshi ynë Refaili ka shërbyer për shumë kohë edhe si kryeplak i fshatit Shalës dhe në atë periudhë kohe ai ka bërë shumë bamirësira, duke ndihmuar shumë nga familjet e varfra për të shkolluar fëmijët e tyre. Një nga ata persona, për të cilin gjyshi ynë ka ndërhyrë për t’i dhënë një bursë, ka qenë gjenerali i njohur Spiro Shalësi.
Përveç Lefterit, edhe sa vëllezër e motra ka pasur babai juaj dhe ku janë shkolluar ata?
Gjyshi im, Refail Ruço, ka pasur shtatë djem dhe dy vajza. I pari i fëmijëve ka qenë babai im, Taqo, i cili u lind në vitin 1903 dhe pas tij vinin me radhë: Spiro, Teodori, Jorgji, Lefteri, Llazari, Koço dhe dy vajzat, Evanthia e Urania. Nga shtatë djem që kishte Refaili, pesë prej tyre u bënë ushtarakë, duke studiuar në shkolla të ndryshme brenda dhe jashtë vendit, ndërsa vetëm njëri prej tyre, më i vogli, Koço, u diplomua si inxhinier gjeometër. Babai im, Taqo Ruço, me vëllanë që vinte pas tij në moshë, Spiron, u shkolluan fillimisht në një prej gjimnazeve të Selanikut, në Greqi, të cilin ata nuk arritën ta përfundonin dot, pasi në vitin 1919 u përjashtuan nga shkolla, duke u akuzuar si shqiptarë nacionalistë, që punonin e vepronin në dëm të Greqisë.
Ç’ndodhi më pas me ta?
Pasi i përjashtuan nga gjimnazi i Selanikut, autoritetet greke kërkuan t’i arrestonin dhe ata u larguan që andej për t’u arratisur në drejtim të Shqipërisë. Vetëm babai im, Taqo, mundi të kthehej i gjallë në shtëpinë e tij në fshatin Shalës të Kolonjës, pasi Spiro u kap nga grekët, të cilët më pas i prenë dhe kokën. Trupi i tij mbeti në Greqi dhe nuk u gjet më kurrë. Ndërsa pesë vëllezërit e tjerë të babait, Teodori, Jorgji, Lefteri, Llazari dhe Koço u diplomuan në Shkollën Normale të Elbasanit.
Pas mbarimit të Normales së Elbasanit, ku u shkollua babai juaj me Lefterin dhe vëllezërit e tjerë?
Po e filloj nga babai im, Taqo Ruço. Nisur nga fakti se ai kishte studiuar për katër vite në Selanik, qeveria e Sulejman Delvinës, e dalë nga Kongresi i Lushnjës, e dërgoi atë në shkollën e plotësimit të oficerëve, po në Tiranë, ku babai mori gradën e nëntogerit. Pas kësaj ai u emërua në Garnizonin e Tiranës si oficer i Ushtrisë Kombëtare dhe aty ai shërbeu deri në qershorin e vitit 1924, kur forcat fanoliste rrëzuan qeverinë e ligjshme të asaj kohe. Pas kësaj, së bashku me disa nga ushtarakët e tjerë që kishin shërbyer pranë ministrit të Brendshëm, Ahmet Zogu, babai u arratis nga Shqipëria dhe u vendos në Greqi. Aty ai qëndroi ilegalisht deri në fundin e dhjetorit të vitit 1924, kur u kthye përsëri në Shqipëri me forcat zogiste që komandoheshin nga Koço Kota e Osman Gazepi.
Po me ardhjen e Zogut në pushtet, pra me Triumfin e Legalitetit, çndodhi me të, a mori ndonjë detyrë?
Me triumfin e Legalitetit në 25 dhjetorin e vitit 1924-ës, babai u caktua përsëri në Tiranë dhe, që nga ajo kohë e deri në prillin e vitit 1939, ai shërbeu si oficer i Mbretërisë me detyra të larta në degën e financës në Tiranë, si dhe në Elbasan e Shkodër. Pas kundërshtimit që i bëri pushtimit fashist të Shqipërisë në prillin e 1939-s, babai u kthye përsëri në Ushtrinë Kombëtare Shqiptare, duke shërbyer si ushtarak i Financës në Tiranë.
Po gjatë periudhës së pushtimit të vëndit…?
Gjatë periudhës së pushtimit, në vitin 1943, Taqo Ruço u bashkua me forcat nacionaliste të Ballit e Legalitetit dhe me to qëndroi deri në fundin e Luftës në nëntorin e 1944-s.
Po xhaxhallarët e tjerë, ku kishin studjuar dhe ku shërbyen gjatë kohës së Monarkisë?
Edhe katër xhaxhallarët e tjerë, Teodori, Jorgji, Lefteri dhe Llazi pasi mbaruan Normalen e Elbasanit, u shkolluan fillimisht në shkollat e plotësimit të oficerëve në Shqipëri, duke u specializuar më pas edhe në kurse të ndryshme në Itali. Ashtu si babai im, edhe katër vëllezërit e tjerë të tij, gjatë kohës së Monarkisë së Zogut shërbyen si ushtarakë të Mbretërisë.
Te kthehemi tek Lefteri, konkretisht ku shërbeu ai si ushtarak, gjatë kohës së Monarkisë dhe më pas në periudhën e pushtimit të vendit?
Pas mbarimit të shkollave dhe kurseve të ndryshme, Lefteri shërbeu si ushtarak i Mbretërisë së Zogut në Pogradec e më pas në qarkun e Dibrës, ku dhe e zuri pushtimi i vendit në prillin e 1939-s. Pas kësaj ai u largua nga Shqipëria, duke qëndruar për disa kohë në arrati në Jugosllavi. Me riorganizimin e Ushtrisë Kombëtare, në mesin e vitit 1939 Lefteri iu përgjigj thirrjes së qeverisë të asaj kohe dhe, pas amnistisë së dhënë për të gjithë ish-ushtarakët që kishin kundërshtuar pushtimin e vendit, ai u kthye në Shqipëri. Pasi qëndroi rreth dy-tre muaj në Tiranë, pranë vëllait të tij, Taqo, Lefteri pranoi të shërbente përsëri si ushtarak në Ushtrinë Kombëtare, duke u dërguar në frontin e luftës italo-greke. Pas dezertimit që i bënë ushtarakët shqiptarë frontit të luftës me Greqinë, për t’i shpëtuar dënimit, Lefteri doli në mal, duke u bashkuar me çetat antifashiste që vepronin në krahinat e Korçës dhe Pogradecit. Me ato çeta partizane Lefteri qëndroi si luftëtar nacionalist deri në qershorin e vitit 1943 dhe në atë kohë ai u largua që andej pas një konflikti të ashpër që pati me krerët komunistë të tyre.
Ç’ndodhi më pas me Lefterin, pas konfliktit që ai pati me komunistët?
Pas konfliktit që pati me komunistët, Lefteri u kthye në qytetin e Pogradecit, ku kishte lënë bashkëshorten e tij Ollga (Thomaidha) dhe djalin Koço. Me Ollgën ai ishte martuar që në vitin 1931, kur shërbente si ushtarak i Mbretërisë së Zogut dhe nga ajo martesë ata patën vetëm atë djalë.
Pasi u kthye pranë familjes në qytetin e Pogradecit, çafrë qëndrimi mbajti ai, a u përzie më Lefteri me punët e Luftës?
Nisur edhe nga udhëzimet që Lefteri merrte në atë kohë nga i vëllai i tij, Taqo (babai im), që banonte në Tiranë, ai u bashkua me disa nga krerët kryesorë nacionalistë të Ballit dhe Legalitetit, duke bashkëpunuar ngushtë me ta.
Nisur nga konfliktet që kishte pasur me krerët komunistë, kur kishte qenë në mal, a pati më probleme me ta Lefteri,pasi zbriti në qytetet Pogradec dhe Korçë?
Që nga qershori i vitit 1943, kur u largua nga radhët e çetave antifashiste dhe u bashkua me krerët nacionalistë të Ballit dhe Legalitetit që vepronin në qarkun e Korçës, komunistët e dënuan me vdekje Lefterin, pasi ata shikonin tek ai një armik potencial të tyre. Nisur nga ky fakt, njësitet guerile të komunistëve të Korçës e ndiqnin atë për ta vrarë. Gjashtë muaj përpara atentatit, në të cilin ai mbeti i vdekur, ata i bënë një grackë.
Çfarë konkretisht…?
Krerët komunistë i bënë një ftesë, gjoja për bisedime, dhe Lefteri pranoi të takohej e të bisedonte me ta për problemet e mosmarrëveshjet që kishin. Por kur Lefteri shkoi në vendin e takimit, diku në një fshat në periferi të qytetit të Korçës, guerilet komuniste tentuan ta pushkatonin, dhe ai mezi mundi të shpëtonte i gjallë prej tyre.
Si shpëtoi Lefteri nga gracka e komunistëve…?!
Me sa di unë, ai shpëtoi prej shoqëruesve të tij fshatarë, që kishte marrë me vete, të cilët ndërhynë në çastin e fundit kur ai do të ekzekutohej prej guerileve komuniste të Korçës, që e kishin marrë peng.
Pas kësaj, si ndodhi vrasja e tij?
Edhe pas asaj ngjarjeje, ku mezi shpëtoi nga ekzekutimi, Lefteri nuk u mbyll në shtëpi, por vazhdoi bashkëpunimin e tij me krerët nacionalistë, me të cilët takohej rregullisht në kafen e Qirinxhijve në qytetin e Korçës. Në një ditë të bukur nëntori të vitit 1943, teksa ai ndodhej në atë kafe duke biseduar me miqtë e tij nacionalistë, dikush hyri brenda për ta lajmëruar se e kërkonin disa njerëz të ardhur nga Tirana. Lefteri e njihte njeriun që e lajmëroi dhe, ndërsa doli me ta nga kafeneja, guerilet komuniste që i kishin zënë pritë e qëlluan pas shpine, duke e lënë të vdekur në vend. Vrasja e Lefterit bëri bujë të madhe në të gjithë qytetin e Korçës dhe në varrimin e tij morën pjesë me qindra vetë.
Në filmin shqiptar “I teti në bronz” xhaxhai juaj, Lefteri, paraqitet si ushtarak i gjermanëve dhe spiun i tyre?
Nuk është aspak e vërtetë dhe gjithçka jepet në atë film për Lefterin është një trillim i propagandës dhe historiografisë së regjimit komunist të asaj kohe. Pas dezertimit nga fronti i luftës italo-greke në vitin 1940-të, Lefteri nuk ka qenë kurrë ushtarak as i italianëve dhe as i gjermanëve dhe as spiuni i tyre. Përkundrazi, ai ishte një patriot nacionalist dhe këtë e di mirë e gjithë Korça e asaj kohe, që e varrosi me nderime të mëdha.
Po pse e ekzekutuan komunistët Lefetrin…?
Komunistët e ekzekutuan Lefterin vetëm për faktin se ai ishte një antikomunist dhe armik potencial i tyre. Nuk kishin asnjë arsye tjetër për ta vrarë me atentat. Si mund të ishte Lefteri spiun i gjermanëve, kur në vitin 1944 gjermanët na dogjën shtëpinë dykatëshe në fshatin Shalës të Kolonjës dhe dy xhaxhallarët e tjerë, Jorgji me Teodorin, të cilët kishin qenë me misionet anglo-amerikane, ishin internuar prej tyre në Kretë të Greqisë?!
Pas ardhjes së komunistëve në pushtet, në fundin e vitit 1944, ç’ndodhi me familjen e Lefterit dhe vëllezërit e tij?
Që nga fundi i vitit 1944 e deri në fillimin e vitit 1990-të, që komunistët qëndruan në pushtet, familja dhe të afërmit e Lefter Ruços, kanë ndjerë peshën e rëndë të persekucionit.
Konkretisht, çfarë…?
Bashkëshortja e Lefterit, Ollga, (vdiq më 1960) me djalin, Koço, gjithë jetën e kaluan në burgje dhe internime. Po kështu babai im, Taqo Ruço, vuajti rreth 23 vite në burg, ku dhe vdiq në vitin 1979 në burgun e Tiranës. Xhaxhai tjetër, Koço, (më i vogli i vëllezërve), u zhduk në rrethana të panjohura në vitin 1956 në Drashovicë të Vlorës, kur ai punonte si gjeometër në ndërtimin e urave.
Po ju të tjerët, keni qenë në Tiranë…?!
Po në Tiranë kemi qenë, por hija e persekucionit na ndoqi edhe ne nipat e Lefter Ruços, duke na përjashtuar disa herë nga vëndet e punës dhe sportet.
Po xhaxhallarët e tjerë dhe familjet e tyre…?
Tre xhaxhallërt e tjerë: Jorgji, Teodori dhe Llazari, patën fatin të shpëtonin nga persekucioni i egër komunist siç ndodhi me familjet tona, pasi që nga viti 1944 ata u arratisën nga Shqipëria dhe jetuan në Itali e SHBA, ku shërbyen si ushtarakë deri sa dolën në pension.
A keni pasur ju si familje lidhje me ta, pra korrespodencë me letra?
Fillimisht në vitet e para të luftës na lejonin korrespodencën por më pas kjo nuk na u lejua më dhe ne nuk kishim asnjë dijeni se ku nodheshin ata. Edhe ata nuk kishin dijeni për fatin tonë, por herë pas here merrnin lajme nga shqiptarë që arratiseshin nga Shqipëria komuniste. Vetëm pas viteve ’90-të u bë e qartë gjithçka, për ne dhe për ata.
Po pas viteve ’90-të, si konsiderohet xhaxhai juaj. Lefter Ruço, a është rehabilituar ai?
Pas viteve ’90-të, komunistët vazhdojnë ta quajnë përsëri tradhëtar, ashtu siç bëjnë me të gjithë figurat dhe personazhet e tjera të Luftës që regjimi komunist i ka pas anatemuar si “armiq, spiunë dhe tradhëtarë”.
Po shumë prej tyre dhe janë rehabilituar…?
Me xhaxhanë tonë kjo ende nuk ka ndodhur, por unë kam kontaktuar me disa nga ata veteranët e Luftës ku e kanë hedhur poshtë versionin e regjimit komunist, pra që ai të ketë qenë tradhëtar. Njëri prej tyre, është dhe Servet Mahmut Lari, (i datlindjes 5 janar 1918), i lindur në katundin Pojan të Korçës, dhe banues në Korçë, i cili më ka dhënë dhe një deklaratë për Lefter Ruçon, të cilën po ua vë në dispozicion dhe mund ta botoni.
Lefter Ruço nuk ishte tradhtar
Deklarata e nënkryetarit të Veteranëve të Luftës Antifashiste-Nacional-Çlirimtare të Korçës
Unë i qojturi Servet Mahmut Lari, i datlindjes 5 janar 1918, lindur në katundin Pojan të Korçës, dhe banues në Korçë, lagja 14-të, rruga “Viktor Eftimiu”, rajoni nr.3, banesa 37, hyrja nr.2, apartamenti 10, veteran i Organizatës së Bashkuar të Veteranëve të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare dhe n/kryetar i saj, deklaroj nën përgjegjësinë time personmale dhe penale si më poshtë vijon:
Zotin Lefter Ruço nga katundi Shalës i Kolonjës e njihja shumë mirë qysh nga viti 1939, kur ka qenë oficer në batalionin “Tarabosh”, kurse unë kam qenë ushtar (rekrut) në batalionin “Korata”, d.m.th. në ushtrinë italiane, kur e okupoj Italia fashiste Shqipërinë më ‘39-tën. Që e njoha mirë, ishte viti 1940-të, kur do fillonte lufta italo-greke.
Këtë kohë në ushtrinë italiane bënin pjesë 6 batalione shqiptare, batalioni “Korata” ku bënja pjesë unë, me komandant batalioni Fuat Dibrën, batalioni “Tarabosh” ku bënte pjesë i ndjeri Lefter Ruço, me komandant Rexhep Gilani (kosovar), batalioni “Tomor” që komandohej nga i ndjeri Major Spiro Moisiu, batalioni “Gramoz”, batalioni “Dajti” dhe batalioni “Kaptina”, emrat e komandantëve nuk i mbaj mend, dhe disa bateri artileri shqiptare.
Që u njohëm shumë mirë, ishte fillimi i luftës italo-greke, më 20 tetor të vitit 1940, ku muarën pjesë 3 batalione shqiptare, batalioni “Tomor” me qendër në katundin Bitinckë, batalioni “Tarabosh” me qendër nën Ivan (Gollobordë) dhe batalioni ku bënja pjesë unë (“Korata”) me qendër në katundin Zemblak. Lefteri për të tre batalionet drejtonte zbulimin e forcave armike, unë në atë kohë kam qenë “Kapural maxhore” i një skuadre të Zbulimit dhe kisha lidhje direkte me oficerin Lefter dhe komandohesha nga ai, mbasi lumi Devoll na i ndante të dy batalionet.
Nga puna dhe bisedat, unë kuptova se ai nuk pajtohesh me fashistët, por ishte një patriot dhe nacionalist i ndershëm. Kjo u vërtetua kur batalioni “Tomor” i komanduar nga patrioti trim dhe i vendosur Spiro Moisiu, u ktheu pushkën dhe nuk desh të luftonte kundra grekëve, fashistët e arrestuan, dhe batalionin e internuan. Të njëjtën gjë bëri edhe oficer Lefter Ruço, si në batalionin e tij dhe tonin, të gjithë ikëm nga fronti, për këtë Lefteri arrestohet dhe dënohet me disa vjet burg.
Dhe më vonë Lefteri lufton si oficer nacionalist dhe patriot për të mirën e Atdheut. Nuk u pajtua asnjëherë me programin e Partisë Komuniste, dhe për këtë ashtu siç e kish zakon Partia, nuk lanë epitet pa i vënë, fashist, ballist, nazist, tradhëtar etj. Për këtë i kurdisën në pabesi një atentat, dhe vritet nga atentatori Selman Vishocica, bashkë me rojen e tij në dyqanin e Qirinxhinjve Korçë. Nuk ishte tradhëtar, as fashist, as nazist, por ashtu siç vrau Enveri gjithë patriotët, nacionalistët e ndershëm, vrau dhe Lefterin si të tjerët./Memorie.al
