Nga Halil Teodori
Të flasësh për Aristotelin këtë kolos të mendimit filozofik, është një sipërmarrje e guximshme intelektuale dhe përgjegjësi e sprovës për të kërkuar dhe gjetur një shteg, nëpërmjet të cilit të mund të themi dhe ta trajtojmë emrin dhe kontributin e tij, nën një optikë tjetër. Dhe kjo iniciativë, si çdo nevojë për ta riparë, rilexuar dhe rikujtuar përmasën gjigande të mendimit e tij, vjen gjithnjë në përplotësim të madhështisë së tij.
Natyrisht është e vështirë të thuash, çfarë është thënë për të dhe veprën e tij, por çdo qasje si e imja është një dritë e re që hidhet mbi panoramën e kësaj kreshte të mendimit filozofik. Kjo me një shkallë tjetër përgjegjësie dhe obligimi, që ka të bëjë me këtë figurë qendrore të mendimit filozofik, i cili ishte nga më të mëdhenjtë e Iliridës dhe gurëthemeli më i rëndë në mendimin filozofik.
Aristoteli ishte DARDAN, një filozof dhe shkencëtar i Ilirisë së lashtë, themelues i logjikës formale dhe pionier i shkencave natyrore, që ndërtoi një sistem gjithëpërfshirës filozofik për të kuptuar realitetin, moralin, politikën dhe artin. Ai kombinonte vëzhgimin empirik me analizën racionale, duke krijuar bazat për mendimin perëndimor dhe duke ndikuar thellësisht filozofinë dhe shkencën për shekuj me radhë.
Aristoteli u lind në Virgjinja (Gadishulli i Kaldikës), në vitin 382 Para Krishtit.
Dietari i lashtesise Pellazgo – Ilire, konsiderohet si një nga filozofët më të mëdhenj, që dha një kontribut të pa zëvendësueshëm në kulturën perëndimore. Sistemoi dhe analizoi çdo fushë që i përkiste njohurive njerëzore në kohën e lashtësisë.
Aristotle u lid në atë zonë që sot quhet Maqedonia e Veriut. Babai i tij ishte mjek në gjykatë me Amyntas II mbreti i Ilirisë . Ai mori shumë edukatë shkencore nga babai.
Në vitin 342 para lindjes së Krishtit, Mbreti Fhilip I i Ilirisë, e thirri dhe e ngarkoi me detyrë që të mësonte djalin tij Aleksandër, i cili në atë kohë ishte 14 vjeç.
Aristoteli i mësoi Aleksandrit historinë tonë të lashtë që nga Pellazgët dhe kultivoi tek ai dashurinë për njerëzit dhe Ilirinë. Mbas një periudhe Aleksandri i Madh i ktheu borxhin Aristotlit, i cili e vuri këtë pasuri në shërbim të njerëzisë, sepse botoi disa volume me libra mbi të cilat është mbështetur shkenca dhe vazhdon të mbështet edhe sot.
Mbas vdekjes së parakohshme të Aleksandrit të Madh në vitin 323 Para Lindjes së Krishtit, Aristoteli u kthye në vendlindje. Ai vdiq tre vite më vonë në vitin 320 Para Lindjes së Krishtit, në moshën 62-vjeçare.
Megjithëse Grekët kanë manipuluar historinë tonë Aristole jetoi në ata vite kur greqishtja nuk ekzistonte. Gjuha greke ka filluar të shkruhet rreth viteve 1832.
Aristoteli studioi në Akademinë e Platonit në Athinë për rreth 20 vjet. Pas vdekjes së Platonit, ai u largua nga Akademia dhe më vonë themeloi shkollën e tij filozofike, Liceun, në Athinë.
Ai shkroi mbi një gamë të gjerë temash, duke përfshirë logjikën, metafizikën, etikën, politikën, retorikën, poetikën, biologjinë, dhe fizikën. Një pjesë e madhe e shkrimeve të tij që janë ruajtur deri më sot janë shënime nga leksionet e tij.
Aristoteli konsiderohet themeluesi i logjikës formale. Veprat e tij mbi logjikën, të njohura si Organon, janë bazë për këtë disiplinë për shekuj me radhë.
Në Etika Nikomakeane, ai paraqet konceptin e mesatares së artë, duke argumentuar se virtyti qëndron midis dy ekstremeve.
Ai besonte se njeriu është një “qenie politike” dhe se qyteti-shtet (polis) është forma më e lartë e bashkëjetesës njerëzore.
Aristoteli studioi dhe dokumentoi shumë lloje të florës dhe faunës. Ai njihet si një nga themeluesit e biologjisë si shkencë.
Në këtë vepër, ai analizon artet letrare, veçanërisht tragjedinë, dhe përkufizon strukturën dramatike.
Aristoteli ka pasur një ndikim të madh në filozofinë perëndimore dhe shkencë. Veprat e tij u ruajtën dhe u zhvilluan nga filozofët islamikë gjatë Mesjetës dhe më vonë ndikuan Rilindjen Evropiane. Mendimet e tij kanë mbetur thelbësore për shumë fusha, duke shërbyer si themel për diskutime dhe zhvillime të mëtejshme në shkencë, filozofi dhe etikë.
Aristoteli luajti një rol qendror në formësimin e mendimit filozofik dhe shkencor perëndimor, duke lënë pas një trashëgimi që ndikon ende sot në shumë fusha. Ndikimi i tij ishte i gjerë dhe thelbësor për filozofinë, shkencat natyrore, etikën, politikën dhe edukimin.
Aristoteli ndërtoi një sistem filozofik gjithëpërfshirës që synonte të shpjegonte botën natyrore dhe atë njerëzore.
Ai u dallua nga mësuesi i tij, Platoni, duke u fokusuar më shumë te përvoja konkrete dhe vëzhgimi i realitetit sesa tek idetë abstrakte dhe teoritë metafizike.
Aristoteli themeloi logjikën formale, duke krijuar një sistem rregullash për arsyetimin korrekt që është ende themeli i logjikës moderne.
Struktura e tij për silogjizmat ndikoi mënyrën se si mendohet dhe argumentohet në filozofi dhe shkencë.
Në Etika Nikomakeane, ai paraqiti konceptin e mesatares së artë, qëndrim që thekson moderimin dhe ekuilibrin si virtyte morale.
Në veprën Politika, ai studioi format e ndryshme të qeverisjes dhe qëllimin e tyre, duke e parë njeriun si një “qenie politike” të përkushtuar ndaj jetës në komunitet.
Aristoteli ishte pionier në studimet empirike. Ai katalogoi qindra specie bimore dhe shtazore, duke themeluar biologjinë si një fushë të veçantë studimi.
Ai shpjegoi dukuritë natyrore bazuar në teorinë e katër shkaqeve (materiale, formale, efikase, dhe finale), duke i dhënë natyrës një dimension teleologjik (të orientuar drejt një qëllimi).
Në veprën e tij Metafizika, Aristoteli shqyrtoi parimet themelore të realitetit, duke prezantuar konceptin e substancës dhe të aktualitetit dhe potencialitetit, që formojnë bazën për diskutimet filozofike mbi qenien dhe ekzistencën.
Në Poetika, ai analizoi tragjedinë dhe ndikimin e saj në emocionet njerëzore, duke prezantuar konceptet si katarsisi (pastrimi emocional) dhe struktura dramatike.
Aristoteli i mësoi filozofisë një qasje metodike që përfshin vëzhgimin, analizën, dhe përgjithësimin. Kjo qasje u bë një standard për filozofinë dhe shkencat.
Ai besonte se filozofia duhet të shërbejë jo vetëm për të kuptuar botën, por edhe për ta përmirësuar atë. Ky dualizëm midis teorike dhe praktike është i dukshëm në veprat e tij mbi etikën dhe politikën.
Gjatë Mesjetës, filozofët islamikë si Avicena dhe Averroesi, si dhe teologët evropianë si Shën Tomë Akuini, u bazuan te mendimet e Aristotelit, duke i adaptuar ato në doktrinat e tyre fetare dhe filozofike.
Në Rilindjen Evropiane, tekstet e tij u rishfaqën dhe u bënë bazë për revolucionin shkencor.
Aristoteli si themelues i sistemeve të mendimit.
Roli i tij qëndron në faktin se ai krijoi një sistem të integruar filozofik që përfshiu të gjitha aspektet e jetës dhe njohjes. Ai vendosi themelet për një mënyrë të strukturuar të të menduarit, që kombinon përvojën empirike me reflektimin teorik. Kjo e bën atë një nga figurat qendrore të historisë së mendimit filozofik dhe një burim të pashtershëm frymëzimi për mendimtarët e të gjitha kohërave.
Shpërfaqja e kësaj figure qendrore të mendimit filozofik do të ishte i paplotë nëse atë nuk e krahasojmë me mëndje dhe kontribute të tjera të filozofisë.
Aristoteli, si një nga figurat më madhore të filozofisë perëndimore, shpesh krahasohet me filozofët e tjerë të mëdhenj si Sokrati, Platoni, dhe mendimtarë të mëvonshëm si Kant, Dekarti apo Hegeli. Krahasimi ndriçon veçantinë e qasjes, ndikimin dhe fushat e interesit të tij në raport me mendimtarët e tjerë.
Sokrati përdorte metodën dialogjike dhe pyetjet për të eksploruar konceptet etike dhe për të nxitur mendimin kritik. Ai ishte më shumë i fokusuar te virtyti dhe morali individual.
Ndonëse Aristoteli ndante disa ide me Sokratin, si rëndësia e virtytit, ai ishte më sistematik dhe shkencor. Aristoteli nuk ndalonte te dialogu, por ndërtoi një sistem të plotë filozofik, duke përfshirë logjikën, shkencat natyrore dhe metafizikën.
Platoni ishte mësuesi i Aristotelit, por Aristoteli shpesh e kritikonte dhe e tejkalonte atë.
Platoni besonte te ekzistenca e botës së ideve ose formave, si realiteti i vërtetë, ndërsa bota materiale ishte vetëm një hije e tyre. Aristoteli, përkundrazi, e vendosi fokusin te bota materiale dhe te vëzhgimi i saj, duke mohuar ndarjen e rreptë të Platonit midis botës së ndijimeve dhe asaj ideale.
Platoni përqendrohej te vizionet utopike dhe filozofia spekulative, ndërsa Aristoteli ishte më praktik dhe i përkushtuar ndaj aplikimit të filozofisë në jetën reale.
Aristoteli theksoi mesataren e artë, duke propozuar një qasje ekuilibruese ndaj jetës. Stoikët, nga ana tjetër, theksonin vetëpërmbajtjen dhe harmoninë me natyrën, ndërsa Epikuri promovonte kënaqësinë si qëllim kryesor, por në kuptimin e mungesës së dhimbjes.
Ndryshe nga Epikuri apo stoikët, Aristoteli investoi shumë në studimet shkencore dhe metafizike, duke ndërtuar një strukturë më të gjerë teorike për realitetin.
Dekarti e bazonte filozofinë në dyshimin metodik dhe besimin te arsyeja si burim kryesor i njohjes (“Cogito, ergo sum” – Mendoj, pra jam). Ndryshe nga Dekarti, Aristoteli përqendrohej te vëzhgimi empirik dhe te përvoja si burime thelbësore të dijes. Ai ndërtoi një sistem që harmonizon përvojën dhe arsyen.
Kant zhvilloi një etikë bazuar te detyrimi moral dhe imperativi kategorik, duke u fokusuar në rregulla universale. Aristoteli, në kontrast, zhvilloi një etikë të bazuar te virtyti dhe zhvillimi i karakterit, duke theksuar rëndësinë e kontekstit dhe mesatares.
Kant bëri një ndarje të njohurive në fenomene (gjërat siç i perceptojmë) dhe noumene (gjërat në vetvete). Aristoteli nuk i ndante këto në mënyrë kaq rigoroze dhe e shihte njohjen si një proces natyror që lidhet me botën reale.
Si Aristoteli, Hegeli ndërtoi një sistem gjithëpërfshirës filozofik, por qasja e tij ishte më shumë historike dhe dialektike. Hegeli theksoi zhvillimin historik të ideve, ndërsa Aristoteli fokusohej te parimet e përhershme të natyrës dhe qenies.
Të dy ndanin një ide teleologjike, por për Aristotelin qëllimi i natyrës ishte i brendshëm, ndërsa për Hegelin qëllimi final ishte realizimi i shpirtit universal.
Aristoteli ishte unik për universalitetin e tij dhe qasjen empirike. Ndryshe nga shumë filozofë që u fokusuan në një fushë specifike, ai ndërtoi një sistem gjithëpërfshirës që përfshinte shkencën, filozofinë dhe etikën. Kjo e vendos atë në një pozitë të veçantë krahasuar me të gjithë filozofët e tjerë, si një themelues i mendimit racional dhe një model për qasjen ndërdisiplinore.
Burimet:
