Nga Dr Fatmir Terziu
Para së gjithash, kultura “e lartë” (elitiste, “letrare”) mbetet një koncept i pamohueshëm i vlerave. Në epokën postkomuniste, ajo ngushtoi bazën e saj si në staf dhe institucione, humbi shumë nga ndikimi i saj dhe u rrëzua pothuajse, u vendos në një kënd të debatueshëm, të dominuar nga militantizma dhe njerëz të cilët e kastruan kulturën si nocion (kujtojmë fondet për grupet folklorike dhe vizitat “turistike” me lista të fryra të Ministrisë së Kulturës dhe miqve të shefave, pa asnjë nocion, qëllim apo dhe vlerë në misionin e stisur. Për më tepër, diferencimi dhe delimitimi i saj nga kultura “e ulët” (populiste, në masë) u bë i vështirë për t’u mbështetur dhe dukej se ai u rrëzua në nivelin e kësaj të fundit. Kjo është për shkak të faktit se socializmi post-shtetëror ka dobësuar ose eliminuar rastet në të cilat dallimi midis kulturës “të lartë” dhe ‘të ulët” (që ndërthuret me dallimin midis kulturës “zyrtare” dhe “jozyrtare”). Institucionet shtetërore të kulturës, të tilla si institutet, muzetë, galeritë e artit, etj sot nuk janë një arsye e qëllimtë në shërbim të kulturës, por një stacion ku punësohen disa militantë, në mjaft raste pa asnjë lidhje me kulturën, apo dhe funksionet e saj. Raste kritike të tilla si bordet artistike, krijuese, ato konkurruese, etj., komisionet, juritë, etj., të cilat jo vetëm vendosnin ideologjikisht “vijën e saktë”, por gjithashtu vendosnin dhe disa kritere të caktuara të vlerës artistike të veprave, tani janë zhdukur. Mekanizmat e ndryshëm disiplinorë që e shtynë kulturën “e ulët” në nëntokë, dmth. “nën vlerë” (p.sh. ajo që dikur praktikohej si vlerë masive e kulturës popullore, botimet, studimet, angazhimet, konkurset, e të tjera). Siç dihet mirë, koncepti i socializmit shtetëror ishte, në përgjithësi, të “nxiste” kulturën masive për artet me cilësi të lartë, natyrisht, të përcaktuara dhe të zgjedhura në një mënyrë të caktuar. Kjo politikë u ndoq duke inkurajuar (dhe duke stimuluar materialisht) vetëm kulturën e gjatë, ndërsa kultura “jashtë-kombëtare” ishte e margjinalizuar duke mohuar qasjen në media dhe në treg, madje edhe me masa disiplinore. (Në të vërtetë, ekzistonte një “art popullor” ose “folklor” i stilizuar dhe autoritar, i cili në fakt – në mënyrën e krijimit të tij, nëse jo interpretuesit, i përkiste “kulturës së lartë”.) Le të mos e perceptojmë këtë si mbrojtje për politikën kulturore të socializmit shtetëror, i cili nuk lejonte alternativë (dhe në periudhën e hershme ishte shkatërrimi i vlerave dhe produkti ndihmës i të gjitha moskokëçarjeve), por vetëm si një kritikë e gjendjes aktuale. Por kjo ishte e gjitha e tërësisë pozitive, në një oqean negativitetesh dhe problematikash. Fundja ishte pozitive, pse duhej flakur e braktisur në një kohë që i duhej më shumë se kurë Kulturës Kombëtare shqiptare, të ndarë historikisht në parcela shqiptarie? Tashmë që Kosova fitoi terren me kulturën e saj dhe kur i duhej Kulturës Kombëtare u la mënjanë. U la vërtetë mënjanë edhe pjesa tjetër e Kulturës Shqiptare në trojet etnike shqiptare, që tashmë kanë mundësi dhe kushte të reja historike.
Çfarë ndodhi pas socializmit shtetëror? Tregu erdhi. Dhe tregu i tillë, i brishtë, i menjëhershëm, i pamenduar, i paeksperiencë bëri zgjedhjen e tij, zgjedhje, e cila sigurisht, është zgjedhja e kulturës masive (“popullore”). Pyetja është se çfarë lloj i kulturës është kjo? Në rastin tonë, doli të ishte diçka që na u duk sikur i kishim lidhur sytë, kryesisht kultura orientale e tipit Sinan Hoxha, apo ajo çalga, ritmi i ëmbël dhe “të kam shpirt e të kam xhan” (dhe jo “populli” i kohës paraardhëse). Dhe nëse pyetja shtrohej në heshtje për perëndimin rruga ishte vërtet në mëdyshje: Perëndimi apo Lindja? sot shumica e politikanëve tanë thonë Perëndimin, atëherë kultura e kulturës dha, jepte dhe jep përgjigjen e kundërt.
A duhet të na vijë keq për një gjendje të tillë? Një çështje e shijes dhe vlerave, dhe e edukimit që mbeti në një shije dhe tek disa vlera të caktuara. Sigurisht mund të argumentohet vetëm se artistët e kulturës së re shqiptare ishin mbështetës të “evropianizimit”, dmth. duke theksuar modele të larta kulturore evropiane të konsideruara “universale” dhe “globale”, dhe se shumica e zhvilluesve kulturorë të sotëm janë të arsimuar në të njëjtën traditë kulturore, por dhe të pretenduar perëndimore në pak raste. Por me kalimin e kohës ndoshta kjo mund të ndryshojë, pra kjo premton se është e mundur të ndryshohet kjo. Në fakt e gjitha, problematika me kulturën e sotme shqiptare, me paratë që mblidhen nga këngët rrap me fjalorin më shkatërrimtar (gjoja të integruar nga kultura amerikane?!) në një vend të vogël si i joni natyrshëm dhe pakuptimshëm ka ndodhur dhe impotenca kulturore e lartë.
Nga pikëpamja krejtësisht sociologjike, arsyet për impotencën e kulturës së lartë janë të qarta, ato janë për shkak të rënies materiale të bartësve të tyre dhe dobësisë financiare të institucioneve arsimore dhe kulturore dhe kështu edhe sfera kulturore ka humbur edhe publikun e saj me autoritet, ose autoritativ. Kriza dhe shkatërrimi pas-komunist ndikuan sidomos njerëzit e artit, shkencës, të “kulturës së lartë”, të cilët ishin pothuajse tërësisht të bazuara në buxhet, të braktisin Shqipërinë dhe të këndojnë e bëjnë kulturë në skenat dhe operat e Botës. Për shumë arsye, buxheti i largoi ato (si dhe shumë nga “dobësitë shoqërore”) dhe tregu që po del dhe ende mbetet “i egër” dhe ‘pirat’ për veprat kulturore, sepse thjesht nuk mund t’i mbështesë më ato. Librat reklamohen vetëm me shijen e disa ekraneve, dhe botohen me xhepat e grisur të shkrimtarëve.
Duke vepruar kështu, kjo dëmton autorët e veprave që janë në fillim të zinxhirit të prodhimit, të cilët janë të pafuqishëm për të mbrojtur të drejtat e pronësisë intelektuale (të cilat, si rregull, përfitojnë kompanitë rekord, menaxherët dhe impresari, shpërndarësit që merren me “realizimin” e produktit, dhe kështu me radhë). Si shembull po jap disa fakte: Shitësit e gazetave shqiptare nëpër rrethe këpusnin kokat e gazetave dhe i shisnin pa kokë ato, dhe u deklaronin botuesve humbje, mosshitje dhe në anën tjetër ndërtonin vilat dhe bënin pasurinë e tyre, kur gazetarët nuk merrnin dot as rrogat e tyre dhe kur nuk u paguheshin as siguracionet përkatëse. Kështu dhe me librat. Librat jepeshin me qira leximi për njëmijë lekë dhe ktheheshin pas si të pashitur?! E mjaft të tjera…
Por tregu për shkrimtarët shqiptarë të sferave të ndryshme është jashtëzakonisht i kufizuar, shpesh i reduktuar në rrethin e tyre dhe mjaft i pakapshëm. Ka një treg në Shqipëri (këtu nuk po flas për romanet e verdhë dhe rozë të përkthyera dhe CD-të e kopjuara ilegalisht) vetëm për tekstet dhe mjetet mësimore, si dhe për veprat “folklorike”, që mbetën llustër parash pa asnjë mesazh të qartë. Në këtë situatë, kulturografët e gjejnë veten të paaftë për të mbështetur kulturën, madje as vetë ata nuk ndihmojnë dot veten e tyre (dhe shumë prej tyre kanë lënë fushën e kulturës në fjalë, duke iu referuar fushave më praktike ku kanë filluar të shesin perime dhe gjëra të ngjashme në treg). Në rrethanat tona, në kundërshtim me teorinë e sociologut francez Pierre Bourdieu, kapitali intelektual nuk mund të shndërrohet në vlerë monetare (në të vërtetë, dhe kapitali monetar nuk mund të shndërrohet në forcë simbolike, por fizike). Ekziston pikëpamja e disa shkrimtarëve dhe analistëve, që mendojnë për zhvillimin e përshpejtuar të kulturës shqiptare (“të lartë”).
Kështu natyrisht mund të flasim për kulturat e pjesshme, si kultura politike, kultura e biznesit, kultura profesionale, kultura e brendshme, etj. Le të themi disa fjalë rreth tyre. Kultura politike e postkomunizmit mund të përshkruhet si një kulturë e plaçkës politike, në të cilën fuqia politike është shfrytëzuar thjesht ekonomikisht nga ata që aktualisht e mbajnë atë (në nivel qendror dhe lokal) për të vetë-pasuruar në të gjitha llojet e mënyrave, komisionet nga kreditë dhe transaksionet (në hierarkinë e partisë, imunitetin e një deputeti të parlamentit etj.), kryerjen e shërbimeve politike të paguara të grupimeve të “biznesit” tërësisht ose gjysmë-kriminal (si në dogana), shitjen dhe rishitjen e të gjitha llojeve të “lejeve” dhe legalizimin e vendeve dhe aktiviteteve fitimprurëse, ndarjen e drejtpërdrejtë të fondeve shtetërore, format e ndryshme të korrupsionit, pjesën private në privatizim etj. Po të huazojmë një term amerikan për një gjendje të tillë, që vjen nga një e kaluar e gjatë, kjo do të thotë tashmë është “plaçkë e zyrës”, dhe më herët në vendin tonë ndoshta mund të flitej më shurdhët për “çerdhe shtetërore’, “dhuratë shtetërore” dhe gjëra të ngjashme si këto në një kuadrat të mëkatuar kulturor. Por në një shkallë dhe ndikim mbytës në aspiratën për të vepruar relativisht ligjërisht sot, si dhe në një ndikim demoralizues në shoqërinë në tërësi, epoka postkomuniste tejkalon çdo gjë të njohur nga e kaluara jonë. Mbizotërimi i sektorit publik në ekonomi shumë kohë pas shpalljes së “reformës strukturore” (dhe akoma më tej) e bëri atë të shtrydhur në të gjitha llojet e mënyrave nën patronazhin politik (dhe me një pjesë të mbrojtësit politik), me çdo ndryshim fuqia që në mënyrë të qartë i atribuohet një ndryshimi i të emëruarve nga ministritë e drejtuesve të ndërmarrjeve të mëdha shtetërore (dhe një ndryshim korrespondues të përfituesve). Situata në burokracinë shtetërore perceptohet të jetë ekonomikisht e qëndrueshme (dhe më e lartë, më e mirë) natyrisht çon në një ngurtësim të betejave politike të pushtetit, ndaj koalicioneve dhe ndarjeve jo parimore dhe të paqëndrueshme, dhe ndjekjes së kundërshtarëve politikë. Kultura politike e postkomunizmit gjithashtu përfshin partikancën politike, duke shkarkuar dhe emëruar nëpunësit civilë një parim thjesht partiak (jo me aftësi dhe punë) dhe mbrojtjen politike të tyre edhe kur janë të korruptuar ( faktet janë masive në të dy qeverisjet aktuale shqiptare, socialiste dhe demokratike).
Sa i përket kulturës së biznesit, deri më tani ekziston brutaliteti i dhunës, të ashtuquajturat mashtrime (kundër klientëve dhe shtetit), dhe konkurrenca e padrejtë (ilustrimi i sukseseve bujqësore në facebook dhe fryrja e xhepave të strukturave të lidhura me Qeveritë dhe të korruptuarit). Në vend të tregut të lirë të shpallur dhe aktivitetit ekonomik të përshtatur ligjërisht, duke monopolizuar me forcë tregun dhe të gjitha aktivitetet dhe objektet fitimprurëse, natyrisht ndodh dhe ajo që duket si një hije, por që është hije vrasëse e kulturës shqiptare. Ky nuk është një racionalitet modern i bazuar në veprimtarinë metodike dhe në llogaritjen e rrezikut dhe fitimit të kapitalizmit, por një lloj prenie kapitaliste të pashtershme, që lulëzon në mungesë të ligjit dhe mungesës së rendit, korruptimit të zyrtarëve shtetërorë dhe abdikimit të shtetit nga funksionet e tij në përgjithësi. Një shenjë e parëndësishme e kulturës sonë postkomuniste të biznesit është bërë … luftëtarët që kanë imponuar brutalitetin si një stil të veprimit “ekonomik”, natyrisht janë në pushtet sot me “fajin e ka Saliu!?”.
Ekziston edhe një kulturë profesionale në vendin tonë. Është një kulturë e teknologjisë së lartë dhe një kompjuter që natyrisht funksionon tashmë pas mjaft lëvizjeve, që nga ajo “Shqipëria dixhitale” dhe ky është i klasave (të larta) dhe specialistëve të tjerë, i lënë në mjaft raste trashëgim nga koha e socializmit shtetëror kur shkenca u mbështet nga buxheti dhe njerëzit nuk mund të linin lirshëm vendin. Në të vërtetë, në vitet e fundit shumë nga truri shqiptar, ka “rrjedhur” në mbarë botën, por disa intelektë mbeten në vendin tonë. Ata janë lënë të luftojnë në një mjedis të organizuar keq dhe shumë të rrezikuar ku asgjë nuk është e sigurt, e besueshme dhe e llogaritshme, duke filluar që nga energjia elektrike (kujtojmë aksionin e Qeverisë “rama” dhe vendimet për të mos marrë rrogën po qe se nuk ke paguar dritat, që në fakt në këtë pikë ishte mjaft i duhur), uji dhe komunikimet, për efekt të ligjit dhe sigurisë personale. Prandaj, kultura profesionale formon ishuj në detin e joprofesionalizmit, paaftësisë, mosinteresimit dhe ngadalësisë.
Mbi të gjitha, jeta e përditshme mbizotëron ishullin e problematikës. Tipike për këtë është shpenzimi me kohë të plotë nga ushqimi, lulëzimi i ekonomive të kavanave natyrore, “bëju-ti-vetja” dhe shërbimet e ndërsjella në shmangien e ndërmjetësimit të parave. Të gjitha janë si tek Ekonomitë e Pamjaftueshmërisë. Dhe kjo jetë e përditshme ngatërron të gjithë ose pothuajse të gjitha lëvizjet dhe inisiativat, vetëm për shembull, në vendin tonë, mund të takohen shkencëtarë që bëjnë lakër dhe produkte kosi dhe turshi për “dimër” (fjalë për fjalë – për të qenë në gjendje të dimërojnë). Njerëzit të cilët janë të lidhur me të gjithë botën përmes internetit dhe e-mailit, dhe ata që janë të angazhuar në luftën për mbijetesë, nganjëherë ata janë të njëjtët njerëz. Nuk mund të imagjinohet më kontrast, dhe nuk është e qartë se çfarë është gjendja “joadekuate”. Këto anomali dhe paradokse janë të mundshme për shkak të natyrës universale dhe të përhapur të teknologjive dhe komunikimeve bashkëkohore dhe nivelit relativisht të lartë të arsimit dhe kualifikimeve në vendin tonë, pavarësisht situatës së tmerrshme ekonomike. Post-modernja dhe para-modernja ekzistojnë në vendin tonë në një bashkëjetesë vërtet të pakëndshme …
Nëse flasim për kulturën si stil të të menduarit dhe “botëkuptimeve”, aktualisht ka të paktën disa lloje të kulturave, ato që janë dhe mbesin nacionaliste, komuniste dhe që kërkojnë modele dhe stile të shoqërisë “copy and paste” në Perëndim. Këtu shkojnë përshta dhe organizimet kulturore, organizatat dhe shoqatat në vend e në mërgim e tëtjera si këto. Kultura nacionaliste në përgjithësi përqendrohet në “të sajën” dhe në të kaluarën dhe ka pak interes në atë që po ndodh në Evropë dhe në botë (dhe kur është e interesuar kjo e interpreton plotësisht në aspektin e betejave kombëtare dhe dominimit të “fuqive të mëdha”) . Në të njëjtën mënyrë, nacionalisti karakterizohet nga një besim i fortë në të drejtën e tij dhe në ndjenjën e zemërimit (nga fuqitë e huaja), si dhe drejtimin e të gjitha pakënaqësive në një tjetër faktorë të jashtëm dhe të brendshëm. Dhe gjithashtu një emocionalitet i fortë i “dashurisë dhe urrejtjes” (kujto problemet dhe protestat e kohëve të fundit, daljen në rrugë të Opozitës së bashkuar etj.). Nacionalist mendon kryesisht për politikën (e lartë) dhe diplomacinë, për zvogëlimin dhe eliminimin e problemeve ekonomike dhe sociale. Nacionalizmi është veçanërisht i fortë midis “etniciteteve” (“minoritetet greke dhe maqedone”), pra përkrahësve të çështjes së tyre dhe midis qarqeve të mëparshme komuniste. Dhe problemi është se në Ballkan nacionalizmi duket gjithmonë i justifikuar nga mjedisi dhe gjithçka tjetër, dominohet nga naiviteti politik.
Mendimi neo-komunist percepton botën në kategoritë (dhe ideologjitë) e epokës shtetërore-socialiste dhe kohën e Luftës së Ftohtë. Ai sfidon rendin e vjetër shoqëror me “sigurinë” e tij të kontrolluar nga policia, qetësinë dhe sigurinë të barabartë të minusit ekzistencial, “shtetit social paternalist”, etj. Nga pikëpamja e politikës së jashtme ky mendim e sheh përsëri një aleat Rusinë (duke refuzuar të kuptojë ndryshimin në botën e jashtme dhe në të) dhe ka për armik kryesor Perëndimin. Harron apo nuk merakoset për koston e situatës së vjetër, parakushtet e nevojshme, dhe faktin që ka ndalur zhvillimin. Fituesi i kësaj kulture është natyrisht shumë prej njerëzve të lidhur me “regjimin e vjetër” dhe bijve të tyre dhe më pas të përjashtuar nga skena publike. Por shumë njerëz, pozita e të cilëve pas komunizmit është përkeqësuar dhe pritjet e tyre janë mashtruar, janë gjithashtu nostalgjikë për të kaluarën. Kjo kulturë intelektuale është vazhdimësi e botës së të menduarit socialist në epokën e re, kur kushtet e tij janë edhe më të papërshtatshme se realiteti (prandaj ndjejnë ndjenjën e arkaicitetit kur një mendimtar jo i përbashkët përballet me të). Të dyja këto stile mendore janë shumë dogmatike, jo-logjike dhe madje jo komunikuese, dhe plotësisht bllokojnë, kur është e nevojshme, kuptueshmërinë më të gjerë, argumentim, vendosjen në pozitën e një pozicioni tjetër relativizues,
Sa i përket stilit të mendimit të orientuar drejt Perëndimit, është më fleksibël dhe zakonisht bazohet në disa njohuri me “vendet e qytetëruara”, i modeluar dhe si model për Shqipërinë (dhe një masë normative kritike). Por kjo çon në mall, mungesë realizmi dhe kështu krijon frustrim. Kjo mënyrë e të menduarit bie në disa kontradikta dhe frustrime për shkak të qëndrimit të ftohtë të Bashkimit Evropian drejt Shqipërisë dhe nevojës kompensuese për një identitet kombëtar pozitiv mbi një plan individual, veçanërisht kur qenia njerëzore vjen në kontakt me procedurat, nënvlerësimet, refuzimet e poshtërimit në perëndim. Përveç kësaj, simulimet e orientuara nga perëndimi si demagogjia politike, duke luajtur në imazhin pozitiv të Perëndimit dhe paradigma shpesh tërheqëse e “të huajit’, prapa së cilës qëndron vetëm një dëshirë për vetë-shprehje (jo disa përvoja dhe njohuri) . Dialogu midis tre kulturave është i pamundur, siç mund të shihet nga mospërputhja e plotë në pikëpamjet dhe qëndrimet e të gjitha forumeve ku mblidhen përfaqësuesit e tyre.
Në Shqipëri, në Kosovë, Maqedoninë Veriore, Mal të Zi, e kudo ku janë shqiptarët, natyrisht ka kultura etnike (dhe fetare) të diferencuara. Vlen të përmendet në këtë drejtim që kulturat më të shumta minoritare grekët, bullgarët, apo sllavët dhe veçanërisht romët – janë të shënuar nga kultura mbizotëruese me shenjën e prapambetjes dhe primitivitetit. Ato perceptohen si rezerva në kulturën kombëtare shqiptare dhe nuk përfaqësohen për të. Kohët e fundit, interesi i huaj (dhe financimi) i ka sjellë ato në dritë dhe u ka dhënë atyre njëfarë publiciteti (mioritarët tashmë gëzojnë pasaporta të shteteve ku mendojnë se janë dhe përkasin). Koha që ata mund të izoloheshin në geto në qytete dhe në disa pjesë të vendit është e shkuar dhe tani ata lëvizin lirshëm në sferat e ndryshme të jetës publike. Në luftërat postkomuniste për mbijetesë, disa (zakonisht të paprovuara ose të paligjshme) aktivitete ekonomike ku vullnetarisht, ku për shkak të dëbimit nga sfera të tjera, janë implikuar si pakica etnike. Një shembull është punësimi i disa etniteteve në rritjen e duhanit, pasi që romët kanë kohë që bëhen pastrues dhe lëvizës dhe pas komunizmit kanë falsifikuar dhe abuzuar mjaft me floririn e mbajtur nëpër duar të shqiptarëve. Mund të thuhet se natyra shumetnike dhe multikulturore e shoqërisë shqiptare është gjithnjë e më të spikatur, sado e dhimbshme mund të jetë për disa dhe çfarëdo reaksioni që mund të ngrejë (si në përkufizimin kulturor të nënvlerësimit të “ciganëve”, që dominojnë tregun e mallrave me Turqinë dhe Dubain).
Gjendja e kulturës sonë postkomuniste – dhe këtu i referohem veçanërisht formave më të njohura të medias duket se karakterizohet në përgjithësi nga mungesa e ndonjë organizate dhe hierarkie, në përgjithësi të lidhjes dhe marrëveshjes, një gjendje decentralizimi jo-kulturor prania e një “qendre” dhe një alternativë, por e mungesës së formës dhe heterogjenitetit total. Kjo nuk është as një “kitsch” që kërkon një efekt të ndërgjegjshëm artistik, por një kulturë kulturore që arrin një absurditet të plotë. Nga këndvështrimi i “kulturës së lartë”, ne kemi rënë në një kulturë të pakultivuar ose të ulët. Dhe pavarësisht nga format e ndryshme të teatrit dhe pikturës “avangarde”, por ‘avant-gardës” në të vërtetë nënkupton një sistem kulturor, dhe vetëm ajo humbet materialisht dhe profesionalisht sot. Unë jam i vetëdijshëm se po e akuzoj veten për konservatorizmin kulturor, por unë e marr këtë pozicion mjaft qëllimisht, në mënyrë që të ketë një avangardë dhe një alternativë kritike, së pari duhet të jetë një sistem kujdesi për prestigjin e kulturës (dhe një lloj e hierarkisë së vlerave në të). Unë jam larg ankimit për unitetin e vjetër kulturor të imponuar nga një ideologji zyrtare që imponon një “ndjenjë të unifikuar” të botës dhe filtron për interpretimin e fenomeneve. Por mungesa e temave unifikuese, kuotave të përbashkëta kulturore, referencave dhe autoriteteve nuk është një shenjë e një shoqërie dhe publiciteti të mirëfunksionuar.
Arsyet për një gjendje të tillë të kulturës janë shumë. Pjesërisht, është efekti i hapjes së medias në botë, që ka çuar në miratimin e lajmeve me theksime dhe prioritete të tjera (dhe seriale televizive të turbullta kulturore dhe serialeve që vënë në dyshim historinë tonë Kombëtare). Është gjithashtu preferenca e televizioneve të huaja që marrin satelitin në privimin e plotë të shqiptarëve. Por mungesa e një kulture të centralizuar dhe hierarkike shqiptare sot është kryesisht për shkak të kolapsit të mësipërm të mungesës së mbështetjes së “kulturës së lartë” (respektivisht impotencës së bartësve të saj) dhe dominimit të kulturës masive të orientuar, si dhe shtresimi i kulturës në mënyrat që tashmë merren parasysh. Ne u shembëm, ndërsa ishim të hutuar nga shoqëria dhe ikëm në hapësirë (përmes emigrimit). Vetëm kultura e gjithanshme e vendit, kultura e kanalit të prodhimit tonë “dis-kultutor”, ajo ka mbetur.
