Procesi i zgjerimit të BE në Ballkanin Perëndimor nuk ka arritur të riprodhojë ndikimin transformues që pati në Evropën Qendrore dhe Lindore.
Solveig Richter dhe Natasha Wunsch tregojnë për kapjen e shtetit si pengesën thelbësore për demokratizimin e thellë në rajon dhe argumentojnë se kushtëzimi i BE jo vetëm që nuk arrin të kapërcejë modelet e qeverisjes së dëmshme, por pa dashje kontribuon në mbrojtjen e tyre.
Vetëm duke zgjeruar angazhimin e saj përtej ekzekutivit mbizotërues dhe duke favorizuar diskutimin e brendshëm mbi pajtueshmërinë e nxitur nga stimulimi, BE mund të presë që të ndryshojë situatën për mirë.
Kushtëzimi politik është instrumenti kryesor përmes të cilit Bashkimi Evropian është përpjekur të nxisë reformat demokratike në Ballkanin Perëndimor.
Megjithatë, është gjithnjë e më e qartë se ky mjet klasik i politikës së zgjerimit nuk krijon kushtet e kërkuara në një kontekst të brishtë pas konfliktit për të trajtuar me sukses reformën e njëkohshme politike dhe ekonomike.
Përkundrazi, ka një zbërthim të mrekullueshëm midis një rritje të qëndrueshme të niveleve të pajtueshmërisë zyrtare me kushtet e pranimit në BE, dhe rënies së njëkohshme të demokracisë liberale në të gjithë rajonin, me tendencat e nivelit të vendit duke filluar nga stanjacioni në regresin e plotë.
Figura 1: Zbërthimi i pajtueshmërisë dhe niveleve të demokracisë në Ballkanin Perëndimor
Në një studim të kohëve të fundit, ne gjetëm prova që sugjerojnë që “zhdukja e vëzhguar” është për shkak të kapjes së gjerë të shtetit që parandalon qeveritë në rajon të ndjekin një transformim efektiv demokratik.
Kapja e shtetit përshkruan një formë veçanërisht destruktive të korrupsionit, ku institucionet shtetërore dhe aktorët ndërmjetës, siç janë partitë politike, rrëmbejnë ose infiltrohen nga rrjetet e klientelistëve që i përdorin ato për t’u dhënë praktikave të tyre informale një ‘veshje’ zyrtare.
Në strategjinë e saj për Ballkanin Perëndimor 2018, Komisioni Evropian e identifikoi kapjen e shtetit si pengesë kryesore për reformat e thella në Ballkanin Perëndimor, duke pretenduar se ‘(…) vendet tregojnë elemente të qarta të kapjes së shtetit, përfshirë lidhjet me krimin e organizuar dhe korrupsionin në të gjitha nivelet e qeverisë dhe administratës, si dhe një ngatërrimi i fortë i interesave publike dhe private.
‘Megjithatë, kushtëzimi i BE jo vetëm që nuk ka arritur të adresojë në mënyrë efektive kapjen e shtetit, por gjithashtu kontribuon pa dashje në konsolidimin e proceseve të tilla duke bërë të mundur rrjetet informale për të forcuar kontrollin e tyre në fuqi’.
Efektet e dëmshme të kushtëzimit të BE-së
Pse qasja e kushtëzimit të BE-së në nxitjen e pajtueshmërisë me kriteret zyrtare të pranimit në Union, nuk do t’i vendosë vendet e Ballkanit Perëndimor në një rrugë të qëndrueshme drejt demokratizimit?
Për ta kuptuar këtë paradoks, ne duhet të përfshijmë sistematikisht politikën e brendshme informale në analizë dhe të shqyrtojmë efektet negative (të paqëllimta) të politikës së zgjerimit të BE-së. Fillimisht, ne nuk pretendojmë se BE shkaktoi kapjen e shtetit, pasi ky është një proces me shumë shkaktarë që priret të shfaqet në një varg kontekstesh tranzicioni. Megjithatë, ajo ka kontribuar në ngatërrimin e modeleve të tilla të qeverisjes së dëmshme në disa mënyra.
Ne identifikojmë tre faktorë të dallueshëm që lidhin kushtëzimin e BE-së me konsolidimin e kapjes së shtetit. Së pari, presioni i jashtëm për liberalizimin e tregjeve në mungesë të një kornize ligjore gjithëpërfshirëse lejoi një elitë të vogël ekonomike të realizonte përfitime private dhe të ndërtonte rrjet të fuqishëm që ndikojnë në vendimmarrjen politike (para).
Së dyti, kushtëzimi i fortë nga lart poshtë pengon diskutimin e brendshëm dhe dobëson mekanizmat e brendshëm të përgjegjësisë, duke lejuar elitat në pushtet të heshtin për kundërshtarët e brendshëm (fuqinë).
Më në fund, përparimi drejt anëtarësimit në BE dhe ndërveprimet e shpeshta me zyrtarë të nivelit të lartë të BE-së dhe shteteve anëtare shërbejnë për të legjitimuar elitat në pushtet. Si rezultat, vendet e Ballkanit Perëndimor kanë ngecur në një ‘grackë të kapjes së shtetit’ që çon demokratizim në stanjacion dhe pamundësi për të zbatuar reforma të thella.
Rruga përpara: Përtej angazhimit ekzekutiv
Kështu që, duhet të konkludojmë pse vendet e Ballkanit Perëndimor kanë humbur kauzat për demokracinë dhe sundimin e ligjit? Në kundërshtim me këtë, dhjetëra mijëra protestues në të gjithë rajonin kërkojnë ndryshime politike, përfshirë demonstrime në shkallë të gjerë kundër presidentit serb në Beograd dhe veriun e Kosovës.
BE-ja mbetet shtytësi më i rëndësishëm i jashtëm për një ndryshim të tillë. Megjithatë, qasja aktuale e kushtëzimit rrezikon të forcojë kapjen e shtetit edhe më tej. As thjesht përsosja e kushteve nuk do të jetë e mjaftueshme për të trajtuar paaftësinë e përhapur të kontrolleve dhe ekuilibrave të brendshëm në të gjithë rajonin.
Nëse një transformim i plotë demokratik mbetet ende qëllimi i BE-së në rajon, kushtëzimi duhet të plotësohet me një fuqizim më të madh dhe të qëllimshëm të parlamenteve kombëtare dhe aktorëve të shoqërisë civile si një kundërpeshë ndaj drejtuesve dominues.
Të favorizosh diskutimin e brendshëm dhe jo pajtueshmërinë e nxitur nga stimulimi duhet të shkojnë shumë përpara në sigurimin e qëndrueshmërisë së sundimit të ligjit dhe reformave demokratike, edhe pasi vendet e Ballkanit Perëndimor të bëhen përfundimisht anëtarë të BE.
-Solveig Richter – Universiteti i Erfurtit
Richter shërben si profesore e re për menaxhimin e konflikteve ndërkombëtare në Shkollën Willy Brandt të Politikës Publike të Universitetit të Erfurtit.
Natasha Wunsch – ETH Cyrih
Wunsch është një Studiuese Postdoktorale në Grupin e Politikave Evropiane në ETH Cyrih dhe anëtare e Grupit Këshillimor të Politikave të Ballkanit në Evropë (BiEPAG). Libri i saj i fundit Zgjerimi i BE-së dhe shoqëria civile në Ballkanin Perëndimor: nga mobilizimi deri në fuqizim (Palgrave Macmillan) analizon arritjet dhe mangësitë e mobilizimit të shoqërisë civile rreth çështjeve të sundimit të ligjit në Kroaci, Mali i Zi dhe Serbi.
