1.
Në përvojat e zbulimit të legjendave
Në fëmijëri e kisha dëgjuar shpesh një legjendë, e cila në fakt tregohej si e mirëqenë dhe unë, asokohe fëmijë, si të tillë e kisha konsideruar për një kohë të gjatë. Subjekti i legjendës tregonte për një burrë, i cili kishte gruan lehonë për të lindur, dhe siç e donte zakoni i atyre kohëve, burri ndërkohë qëndronte jashtë, sepse nuk mund të ishte i pranishëm brenda në shtëpi gjatë lindjes së fëmijës. Sapo brenda filluan të dëgjoheshin të qarat e para të foshnjës së sapolindur, burri dëgjoi orët (Fatthënat) t’i thërrisnin njëra – tjetrës për t’i caktuar fatin. Nga orët (Fatthënat) burri e mësoi se fëmija i tij kishte lindur djalë dhe se ato ranë dakord që fëmija ta kishte jetën të gjatë, por ajo që ishte më e kobshmja qe se fëmijës i caktohej si fat të vriste babain dhe të martohej me nënën. Burri u tmerrua shumë. Aq shumë u turbullua nga ajo që dëgjoi sa natën vonë, kur të gjithë po flinin, e mori foshnjën me gjithë djep dhe shkoi dhe e hodhi në lumë për ta mbytur. Ec e ec nëpër rrjedhën e lumit djepi diku ngeci në një shelg. Të nesërmen andej kalon një bari me dele dhe një dele e gjen foshnjën që qante e uritur dhe i jep qumësht. Delja vonohet dhe bariu vihet të kërkojë delen. E gjen delen bashkë me foshnjën dhe e merr me vete në shtëpine e zotërisë ku punonte. Ata e mbajnë fëmijën dhe pas ca vitesh dhe djali ishte rritur i mbushet mendja dhe del të kërkojë fatin e tij. Fati e çon të pajtohet si bari te babai dhe nëna e tij biologjikë. Ai nuk i njeh dhe ata nuk e njohin. Ata tashme ishin lodhur ca nga pleqëria dhe e pajtuan menjëherë se kishin nevojë per krah pune. Ndërkohë që ruante bagëtinë e tyre si rrogtar, i ati i kishte besuar edhe një armë që bariu të mbronte tufën nga egërsirat, apo nga ndonjë kusar.
Një ditë i ati vendos per ta vënë në provë dhe në kohën kur delet bënin mrizin e drekës, i afrohet fshehurazi i maskuar për të marrë një dele. Djali, i cili flinte me njërin sy hapur, e pikasi dhe e qëlloi duke e lënë të vdekur.
Në fshat e morën vesh të gjithë mënyrën si vdiq burri dhe askush nuk e fajësoi dot djalin, përkundrazi ata thanë se ai djalë meritonte ta trashëgonte mallin dhe gjithë çkishte lënë mbrapa i ndjeri që s’kishte patur fëmijë. Kësisoj ai duhej të martohej edhe me gruan e “agait” të tij. Dhe kështu u bë. Por sa shkonin të flinin, të dyve iu shfaqej një pëllumb që futej në mes dhe nuk i linte të afroheshin. Atëherë ata vendosin të pyesin tek një dijetar për domethënien e fenomenit. Shkojnë e pyesin dijetarin dhe ai iu zbulon atyre të vërtetën. Që atëherë ata jetuan si nënë e djalë.
Vite të tëra m’u ka vërtitur në mendje kjo legjendë e dëgjuar shumë vite më parë kur isha akoma fëmijë. Ca vite më vonë kur lexova për ndodhinë e Edipit në tekstet shkollore, u mundova ta krahasoj, kishte shumëçka nga elementët e atij miti, por prapë kishte diçka që ndryshonte thelbësisht, ngase inçesti në legjendën që kisha dëgjuar unë, ngelej një tentativë e pavullnetshme gjithesesi si tek edipi, por më tmerrshmja nuk kishte ndodhur.
Më vonë, aty nga vitin 1992 lexova historinë e Moisiut në Bibël, dhe ca kohë me vonë lexova legjendën e Remit e Romulit. Së fundi lexova legjendën më të lashtë nga të gjitha këto – mitin e hyjnisë egjiptiane Osiris. Duke i krahasuar këto katër legjenda u mrekullova teksa mendoja lashtësinë e tyre, bartjen nga një kulturë në tjetrën nëpër shekuj dhe ndryshimet e pësuara duke ruajtur gjithashtu edhe shumë prej elementëve që i bën te ngjashme duke i orientuar drejt një burimi rrëfimor.
2.
Miti egjiptian i hyjnisë Osiris
Nga të gjitha historitë e përmendura më sipër, më e lashta është legjenda e perëndisë Osiris, e cila daton të paktën njëzet e pesë shekuj para lindjes së Krishtit. Osiris, sipas mitit egjiptian, ishte një sundimtar shumë i lashtë i Egjiptit, i cili vinte në një radhë trashëgimie që shkonte deri tek perëndia Ra (ose Atum, nga grekët u quajt Atomos) që ishte vetë krijuesi i botës. Legjenda e lashtë tregon se Osiris mbretëronte bashkë me gruan e tij Isis dhe të dy ishin shumë të dashur për popullin, por vëllai i tij Seti u bë shumë ziliqar dhe, për ta hequr qafe të vëllain, thur një plan djallëzor. Ndërton një arkë të madhe në përmasat e Osiris dhe bashkë me shtatëdhjetë e dy bashkëpunëtorët e tij e nxisin që të futet në të e ta masë nëse madhësia e tij i përshtatej arkës. Në fillim e kishin provuar vetë disa prej tyre, por arka nuk iu përshtatej, pasi nuk ishte bërë për ata. Osiris e provon dhe i vëllai Seti bashke me bashkëpunetorët e tij e mbyllin arkën shpejt e shpejt me kapak, e dyllosin dhe e hedhin në lumin Nil që të mbytet. Arka lundron përgjatë Nilit derisa u gjet pranë një druri nga gruaja e tij Isis – tashmë i vdekur. Ajo e ringjall atë për të lindur fëmijën e tyre Horus, i cili hakmerret për babain dhe vë rregull në trashëgiminë mbretërore të Egjiptit. Ky mit ishte baza e besimit fetar të egjiptianëve të lashtë dhe vetë Osiris, si hyjni, më pas është i lidhur me fuqinë jetëdhënëse, mbretërimin e drejtë dhe sundimin e matur, ku respektohej rendi ideal natyror i origjinës së mbretërimit, ruajtja dhe trashëgimia e të cilit ishte qëllim themelor në kulturën e lashtë egjiptiane dhe mbi të gjitha me premtimin e ringjalljes, i cili më vonë u huazua dhe nga besimet abrahamike duke ardhur deri në ditët tona. E kundërta është vëllai i tij Seti, i cili është i lidhur ngushtë me dhunën dhe kaosin. Prandaj, vrasja e Osirisit simbolizon luftën midis rregullit dhe kaosit, si dhe kërcënimin e vazhdueshëm të jetës nga vdekja.
3.
Historia biblike e Moisiut
Legjenda tjetër ka bazë biblike dhe llogaritet të jetë të paktën trembëdhjetë shekuj para lindjes së Krishtit. Sipas llogarive të judaizmit Moisiu ka jetuar në vitet 1391-1271 p.e.s. Historia e Moisiut përshkruhet në librin e Eksodit. Judeasit në kohë të lashta jetonin bashkë me egjiptianët, të paktën që nga koha e Jozefit dhe Jakobit, por tashmë me një status të ulët shoqëror dhe pothuaj të skllavëruar prej tyre. Sipas Biblës Moisiu u lind në një kohë kur populli i tij judeas po shtohej shumë në numër, duke u kthyer në një shqetësim potencial për faraonin egjiptian, i cili i druhej edhe ndonjë aleance të mundshme të tyre me armiqtë e Egjiptit. Atë vit që kishte lindur Moisiu, faraoni vendosi që të vriteshin të gjithë djemtë hebrej të porsalindur duke i mbytur në lumë. E jëma e Moisiut e fshehu foshnjën e saj në një shportë të cilën e kishte vendosur midis kallamave në brigjet e lumit Nil. Fëmijën e gjeti vjaza e faraonit, e cila e nxori nga lumi dhe e birësoi. Kështu Moisiu u rrit në familjen e vetë faraonit. Kur ishte bërë burrë tashmë, pasi vrau një skllavopronar egjiptian që po rrihte një hebre, Moisiu iku përtej Detit të Kuq në Midia ku i shfaqet ëngjëlli i Zotit dhe i shpall misionin që i ishte ngarkuar për të çliruar hebrejtë nga robëria,- duke i nxjerrë nga toka e Egjiptit. Perëndia e dërgoi Moisiun përsëri në Egjipt për t’i kërkuar faraonit lirimin e judeasve nga skllavëria. Pas shumë peripecish, Moisiu udhëhoqi Eksodin e hebrejve nga Egjipti përtej Detit të Kuq, ku më pas ata u vendosën në malin Sinai, dhe nga ku Moisiu mori Dhjetë Urdhërimet, e më pas në Tokën e Premtuar të cilën vetë Moisiu nuk e shkeli kurrë.
4.
Miti romak i Romulit dhe Remit
Dy binjakët që themeluan Romën, Remi dhe Romuli ishin bijtë e Rea Silvës, bijës së Numitorit, ish mbreti i Alba Longës, dhe hyjnisë Mars.
Para lindjes së binjakëve, gjyshi i tyre Numitori ishte dëbuar nga froni prej vëllait të tij Amuli, i cili ishte shumë mizor. Sapo mori fronin e Alba Longës, Amuli vrau djalin e vetëm të Numitorit që ky të mos të kishte trashëgimtarë. Pas lindjes së nipërve binjakë të Numitorit nga vajza e tij Rea, mbreti urdhëroi të hidheshin në lumin Tiber, i cili asokohe ishte shumë i fryrë nga shirat. Shërbëtoreve iu vjen keq dhe në vend që të zbatonin urdhërat e mbretit e t’i hidhnin foshnjat në lumë, ata i lanë në një breg pranë trungut të një fiku që t’i gjente dikush.
Sipas legjendës, foshnjat i gjeti një ulkonjë, e cila i çoi në shpellën e saj dhe i ushqeu me qumësht derisa i gjetën bariu Faustuli dhe gruaja e tij. Më pas binjakët u rritën dhe u burrëruan midis barinjve.
Pasi u përfshinë në një konflikt midis mbështetësve të mbretit Amuli dhe atyre të gjyshit të tyre Numitorit, ata zbuluan të vërtetën e origjinës së tyre. Pa humbur kohë binjakët përmbysën dhe vranë Amulin dhe rivendosën gjyshin e tyre Numitorin në fronin që ishte uzurpuar, më pas u nisën të themelojnë një qytet, i cili do të njihej më vonë si Roma, ose qyteti i Romulit. Ndonëse Roma u themelua në vitin 753 p.e.s., legjenda e Remit dhe Romulit përmendet për herë të parë rreth shekullit të III p.e.s.
5.
Miti grek i Edipit
Subjekti i mitit të Edipit, është një variant tjetër infanticid, ngjarjet e të cilit vendosen midis Greqisë së lashtë dhe Egjiptit, ngase vetë Teba ishte një qytet i lashtë në Egjipt. Miti përmendet edhe nga Hesiodi dhe Homeri, por versioni më i plotë dhe më popullor ka ngelur versioni që sjell Sofokliu përmes pjesëve të trilogjisë: “Edipi mbret”, “Edipi në Kolonë” dhe “Antigona”.
Edipi ishte i biri i mbretit Lai dhe mbretëreshës Jokasta të cilët mbretëronin në Tebë. Duke qenë se nuk patën fëmijë për ca kohë, Lai shkoi dhe pyeti orakullin e Apollonit në Delf lidhur me trashëgimtarët e tij. Orakulli i tha se do t’i lindnin fëmijë, por nëse fëmija do t’i lindnin djem, çdonjëri prej tyre sapo të rritej do ta vriste atë dhe do martohej me të jëmën. Kur lindi Edipi, në një përpjekje për të parandaluar përmbushjen e kësaj profecie, ai urdhëroi një nga ushtarët e tij me të besuar që ta çonta Edipin në mal dhe atje ta braktiste. Gjatë rrugës foshnja qante papushim dhe ushtarit i erdhi keq për fëmijën. Në vend që ta braktiste foshnjën që ta hanin bishat, ai ia dha një bariu të mbretit të Korinthit. Edipi u rrit nga mbreti i Korinthit Polibi dhe mbretëresha Meriopi, të cilët e birësuan se ishin pa fëmijë. Kur u rrit Edipi, shkoi dhe ai në Delf që të pyeste për fatin e tij dhe orakulli i tha se ai do vriste babain dhe do martohej me të jëmën. I tronditur nga ajo që i tha orakulli, Edipi nuk guxoi të kthehej më në Korinth, por u nis drejt Tebës për të kërkuar punë e strehë. Gjatë rrugës, Edipi arriti në Davlia, në një pikë ku tre rrugë kryqëzoheshin me njëra-tjetrën. Aty ndeshet me një karrocë të drejtuar nga babai i tij biologjik, mbret Lai dhe u zunë bashkë me pretekstin se kush kishte të drejtë të kalojë i pari. Lai e qëlloi me kamxhik dhe Edipi nga inati e goditi aq fort sa e vrau. Edipi më pas u ndesh me ushtarët që shoqëronin Lain dhe i vrau edhe ata, përveç një sklllavi, i cili iku pa tentuar të luftojë. Gjatë rrugës për në Tebë, Edipi u përball me një Sfinks, i cili i ndalonte të gjithë udhëtarët që shkonin në Tebë dhe iu kërkonte zgjidhjen e një enigme si kusht që të vazhdonin rrugën. Nëse udhëtarët nuk do të ishin në gjendje t’i përgjigjeshin saktë, ata do të vriteshin dhe do të haheshin prej Sfiniksit; nëse do të ishin të suksesshëm në zgjidhjen e enigmës, ata do të ishin të lirë të vazhdonin udhëtimin e tyre. Enigma ishte: “Ç’është një kafshë që ecën me katër këmbë në mëngjes, me dy pasdite dhe me tre natën?”. Edipi u përgjigj: “Njeriu. Në fillim si foshnjë ai zvarritet; kur rritet ai ecën normalisht mbi dy këmbë dhe kur plaket atij i duhet një shkop për t’u mbajtur në këmbë.” Edipi ishte i pari që iu përgjigj enigmës saktë dhe Sfinksi e lejoi atë të vazhdonte tutje, sepse kishte fituar. Meqenëse mbreti u vra dhe froni i tij ishte bosh, dhe meqë Edipi ishte pikërisht personi që e mundi Sfiniksin duke e larguar nga Teba, tebanët vendosën ta bëjnë mbret. Kështu u realizua plotësisht profecia.
6.
Vrasje fëmijësh të ngelura në tentativë
Krahasimi i të gjitha këtyre historive ka një të përbashkët të padiskutueshme: vrasjen e një mashkulli nga një mashkull tjetër, si arsye e frikës apo lakmisë për t’i marrë pushtetin. Përveç Osirisit, i cili më vonë ringjallet nga e shoqja Isis, të gjithë të tjerët janë fëmijë dhe vrasja e tyre ngelet në tentativë, sepse ekzistojnë forca të tjera që ngjallin mëshirën tek njerëz të tjerë që sakrifikojnë. Por, pse vallë fëmijët janë kaq të kërcënuar nga infanticidizmi, dhe pse pikërisht vrasjet kryhen, apo do të kryhen nga më të afërmit: babai, vëllai ose xhaxhai? Sa më shumë t’i shohësh në tërësi, apo t’i marrësh grupe-grupe, sipas të përbashkëtave tipike që paraqesin këto mite, aq më shumë pikëpyetje dalin. Gjithësesi, unë këtu do t’i marr me radhë disa nga fenomenet që mendoj se shfaqen në këto mite dhe legjenda të lashta.
7.
Infanticidizmi si fenomen i lashtë
Shumica e shoqërive njerëzore të epokës së paleolitit, mesolitit dhe neolitit dëshmohet se e kishin rutinë vrasjen e fëmijëve. Vrasja foshnjore vazhdoi të ishte e zakonshme në shumicën e shoqërive edhe në antikitetin e vonë, madje dhe në vende si Greqia e lashtë, Roma, Fenikia, Kina, Japonia, Australia aborigjene, indigjenët e Amerikes dhe indigjenët e Alaskës. Egjipti i lashtë dhe Judea, dëshmohet se e kishin të ndaluar vrasjen e foshnjave. Arsyet e vrasjes së fëmijëve ishin disa: Fëmijët vriteshin për t’i bërë fli hyjnive pagane, vriteshin për të pakësuar numrin e frymëve ngase nuk i ushqenin dot, vriteshin edhe sipas përzgjedhjes gjinore; duke lënë djemtë se iu duheshin për punë dhe për luftë dhe duke vrarë foshnjat vajza. Ky fenomeni i fundit mjerisht vërtetohet se ndodh edhe sot në disa subkultura nëpër botë. Gjithësesi vrasja e foshnjave, në Evropë dhe në Lindjen e Afërt, u ndalua në periudhën e legjetimimit të krishtërimit. Në shekullin e IV, pas Krishtit, me propozim të Kishës, Kostandini i Madh në fillim e më pas Valentiniani I e ndaluan vrasjen e foshnjave në të gjithë perandorinë. Në Arabi praktika e vrasjes së fëmijëve u deligjitimua plotësisht në shekullin e VII, me përhapjen e Islamit.
Në të gjitha rastet e infanticidizmit, janë prindërit dhe të afërmit ata që kryejnë vrasjet e foshnjave. Për çudi studiuesit e vrasjes së fëmijëve nga ana e prindit, kanë zbuluar se nënat kanë më shumë të ngjarë se baballarët të jenë autorët e vrasjes së foshnjave në veçanti, por dhe të fëmijëve në përgjithësi. Në mitet e sipërpermendura, në fakt rezulton e kundërta. Ai që kërcënon jetën e fëmijëve (mashkull) është gjithmonë një mashkull (babai, vëllai, ose xhaxhai), ndërsa femra, çfardo qoftë deri edhe ulkonja, apo delja, tregon dhembshuri dhe bëhet shpëtimtarja e foshnjës mashkull. Thua të jenë mitet kundër mendësive të atyre epokave, apo rastet e këtyre krimeve të përmenduara në mitet dhe legjendat e mësipërme, janë tipologjikisht të lidhura me aspekte që kanë të bëjnë direkt me natyrën e pushtetit dhe konfliktin e brezave? Arsyeja e vërtetë mund të mos merret vesh kurrë, gjithesesi le t’i shohim me radhë edhe njëherë aspektet e krimeve për të cilat bëhet fjalë në legjendat e mësipërme.
8.
Krimet në familje – bartja e tyre në legjenda
Motivin e vëllavrasjes e gjejmë që në fillesat e njerëzimit me dy djemtë e parë të Adamit e Evës, Kainin dhe Abelin. Në kohën e Mbretërisë së Vjetër të Egjiptit kjo temë nuk ishte e re. Osiris vritet nga vëllai i tij Seti, për t’i marrë pushtetin dhe me rastin e Osiris kemi dy përjashtime: e para, sepse Osiris nuk ishte foshnjë kur u vra dhe e dyta, sepse Osiris ndryshe nga legjendat e mëpasme, vdiq, por u ringjall nga një femër, bashkëshortja e tij hyjnesha Isis. Këtu kemi mirëfilli krim në familje të nxituar nga lakmia për pushtet. Osiris gjendet në brigjet e lumit Nil pranë një peme.
Në rastin e historisë biblike të Moisiut kemi disa të përbashkëta me mitet dhe legjendat e tjera, por edhe disa mospërkime gjithashtu. Moisiu bën përjashtimin unikal se nuk rrezikon të vritet as nga babai, as nga vëllai, as nga xhaxhai, por nga një fuqi që buronte nga pushteti (mashkullore gjithësesi) dhe bëhej në emër të ruajtjes së stabilitetit. Moisiu nuk rrezikonte asnjeri vetëm si Moisi, por duhej të asgjësohej bashkë me të tjerët që të mos përtërihej kurrë fuqia e dikujt dhe të mos cënohej kurrë fuqia e dikujt tjetër.
Të dhënat arkeologjike dhe historike nuk e vërtetojnë që në Egjipt të ketë ndodhur ndonjëherë infanticidizëm i organizuar ndaj fëmijëve. Miti dhe historia prapë vihen në kontradiktë. Në Kartagjenë infanticidizmi ishte fenomen i njohur në botën e lashtë. Ndoshta hebrejtë e huazuan pikërisht nga kartagjenasit këtë mit. Gjithësesi legjenda biblike e justifikon vetveten, sepse fëmijët vërsënikë të Moisiut do të mbyteshin në ujërat e Nilit. E përbashkëta me mitet e tjera është se foshnja është mashkull, gjendet në lumë dhe shpëtohet nga një femër, bash bija e vetë faraonit, i cili donte ta vriste. Duke qenë kronologjikisht shumë kohë para të tjerëve, kemi dhe rastin e parë të vrasjes së foshnjave dhe rastin e parë të infanticidizmit të ngelur në tentativë.
Ndonëse në radhë për nga lashtësia është miti i Edipit, e kam lënë për më pas në këtë trajtesë krahasuese për dy arsye. E para, sepse ka ngjashmeri më shumë me legjendën që kisha dëgjuar në fëmijëri të treguar nga njerëz që nuk i njohin absolutisht asnjë nga mitet e legjendat e tjera të përmendura në këtë ese krahasuese. Dhe e dyta, sepse ky mit bën përjashtimin e vetëm të mbyjtes së foshnjave në lumë, gjë që nuk ndodh as tek versioni që kisha dëgjuar dhe kurrë nuk e kam lexuar në libra, apo shkrime të tjera.
Pra le të shohim rastin e binjakëve që themeluan Romën. Ata gjithashtu u kërcënuan për t’u mbytur në lumë, sikurse Osiris dhe Moisiu, nga ana tjetër po njësoj u shpëtuan nga një femër, ulkonja e cila i mori në shpellën e saj dhe i ushqeu. Në fund të mitit kemi dhe fenomenin e fraticidizmit, sikurse tek fillimi i mitit egjiptian. Me legjendën e Moisiut përputhen edhe në faktin se kemi të bëjmë në të dyja rastet me fenomenin e infanticidizmit. Vrasja është brenda familjes, sikurse në mitin egjiptian; vellezërit binjakë do të vriteshin nga xhaxhai për të siguruar pushtetin e marrë dhunshëm dhe padrejtësisht. Legjenda e Remit dhe Romulit ngjan pothuaj në të gjitha aspektet më e afërta me mitin e Osirisit.
Me mitin e Edipit na shfaqet një rast specifik, i cili më vonë u studiua edhe nga psikanaliza e shekullit XX dhe u konceptua si një fenomen që ka të bëjë me kompleksin e pavullnetshëm të fëmijëve djem për t’i parë baballarët e tyre si kundërshtarë dhe armiq të rrezikshëm. Në fakt për nga natyra se si vjen miti, këtu nuk kemi të bëjmë me vrasje fëmijësh që lidhet me natyrën e pushtetit. Arsyeja që Lai kërkon ta vrasë të birin, është sepse do që të mbrojë mbretërinë e vogël – familjen- nga një fenomen i panatyrshëm dhe i kobshëm. Ta marrim si të lidhur me pushtetin këtë? Jo, mendoj se nuk ka të bëjë prapë me natyrën e pushtetit. Atëherë vallë ka të bëjë vërtetë me kompleksin e Edipit, për të cilin flet Frojdi? Për këtë nuk jam i sigurtë. Sofokliu e lidh këtë mallkim me hakmarjen e hyjnive për martesën e Lait me Jokastën. Pas martesës me Jokastën, Lait po i shkonte jeta ters. Edhe unë tek kjo ide mbështetem më shumë. Shoqëritë antike ishin bestyte dhe mitet e tyre silleshin rreth rregullit, kaosit dhe rolit të fuqive hyjnore në këtë protagonizëm. Gjithesesi le të shohim edhe legjendën e fundit që unë e kam dëgjuar shumë vite më parë dhe m’u desh të lodh kujtesën për ta rindërtuar subjektin e saj me besnikeri. Foshnja përsëri është djalë dhe do të vritet nga parashikimi i orëve (Fatthënave), si në rastin e Edipit, parashikuar nga orakulli, sepse si në rastin e Edipit, kemi parashikimin e kobshëm të vrasjes së babait nga djali dhe martesën e tij me nënën. Nga ana tjetër kemi ngjashmëri me mitin e Osirisit, Moisiut dhe binjkëve themelues të Romës, sepse foshnja gjendet në lumë ku i ishte caktuar për t’u mbytur nga një mashkull tjetër. Gjendet nga një femër, e cila është një dele, e cila ndalon dhe e ushqen me qumësht. Këtu kemi edhe një afrimitet me të madh me legjendën e binjakëve që gjenden pranë një trungu fiku dhe ushqehen nga ulkonja. Motivi i legjendës shqiptare që kisha dëgjuar vite me parë e vendos fëmijën pranë një shelgu. Trupi i Osirisit u gjet pranë një peme në Biblios. Natyra është dëshmitare, prapë si në rastet e linjës së nisur me mitin egjiptian. Femra është shpëtimtare si në rastin e linjës së miteve që pasojnë mitin egjiptian. Por legjenda në aspektet e tjera subjektore është edipike. Kemi orët tek legjenda shqiptare, kemi orakullin e Delfit nga ana tjetër në mitin grek. Orë dhe Orakull! Në të dyja rastet parashikimi është identik. Fundi jo. Sepse në rastin e mitit grek Edipi martohet me nënën e tij. Kurse në rastin e legjendës shqiptare ndërfutet – pëllumbi – një element që ngjan disi kriptokristian, apo “deus ex machina”, po t’iu referohemi tragjedive të lashta. Kriptokristianët, besonin në krishtërim, por sipas modeleve të përfytyrimeve të veta pagane. Dhe këtu legjenda fiton veçorinë e vet specifike që shpërfill të gjitha narrativat e lashta të bartura që nga shekulli i njëzet e pestë para Krishtit e deri në vitet “80 të shekullit XX, kohë kur jam bërë dëshmitar i kësaj narrative, e cila nuk besoj të jetë e shkruar askund, në asnjë vend dhe domosdo në asnjë libër. Ndonëse në aspektin kronologjik të bartjes së narrativës kjo rezulton të jetë e fundit, për mua ishte e para që m’u prezantua, dhe e para për vetë mënyrën se si transmetohen narrativat popullore. Të gjitha mitet apo legjendat e tjera i kam lexuar dhe rilexuar, por legjendën e parë, atë të parën që ishte e fundit, nuk e kam lexuar askund. Ajo me sa duket është endur për shekuj me radhë në kujtesën pa shkrim të malsorëve të veriut. Pak e ardhur nga vetë tharmi i truallit ballkanik dhe pak e bartur nga Egjipti, sigurisht përmes romakëve të cilët, ndonëse pushtues, i respektonin kulturat e vendeve të pushtuara.
