Nga Sokol Paja
Eduard Margarit Dilo, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli” organi i Federatës Pan-shqiptare të Amerikës ‘VATRA’ në New York, persekutimin familjar prej regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij, Ramiz Alia, torturat, përndjekjen, izolimin dhe burgosjen. Në një rrëfim dhënë editorit të “Diellit”, Sokol Paja, z. Dilo tregon me detaje, persekutimin e tmerrshëm mbi familjen e tij, përndjekjen nga Sigurimi i Shtetit dhe përplasjet me udhëheqësit komunistë të diktaturës.
Historia tragjike e persekutimit të familjes Dilo
“Qëndrimi patriotik i familjes së Ilia Dilo Sheperit dhe Aristidh Rucit, nga ishte gjyshja ime, Sava Ruci, tashmë është i njohur në opinionin shqiptar. Megjithëse familja ime në kohën e Luftës së Dytë Botërore, ishte një nga bazat kryesore ku strehoheshin udhëheqësit e luftëtarëve të lirisë, kryesisht nxënës të gjyshit, tim Ilia Dilo Sheperi, megjithëse shtëpia jonë në Sheper, është nga të parat që u dogj nga pushtuesit, nuk mund t’i shpëtonte persekutimit të egër të klikës së krimineleve komunistë që morën pushtetin në fund të vitit 1944.
Po t’i qëndrojmë besnikë të vërtetës dhe dokumenteve, vëmë re se spastrimet që bëri klika e kriminelëve që e sundoi popullin shqiptar për afro 50 vjet, nuk mund të linte jashtë këtij gjenocide, familjen e Ilia Dilo Sheperit. Pse? Sepse familja Dilo Sheperi, ishte një familje patriote që nuk mund të bashkëpunonte me agjentët serbo-sllavë që morën pushtetin. Le t’u referohemi fakteve: Kur Enver Hoxha do të formonte Shtabin e Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare, kërkoi një takim me Jani Dilon në Tiranë.
“Me formimin e Shtabit të Përgjithshëm, – i tha Enveri, – kemi nevojë për një komandant të aftë dhe të zotërojë disa gjuhë të huaja, për të biseduar me të huajt, prandaj kam menduar për ty. – “Do të luftoja me kënaqësi me ju, po jo të zbojmë italianin, e të biem jugosllavin a rusin këtu, jo të braktisim Kosovën e, t’ua dhurojmë serbëve”, ju përgjigj Jani.
Ky qe takimi i fundit me shokun e tij të vjetër të shkollës, në Gjirokastër e në Korçë, të cilit do t’i buzëqeshte fitorja e luftës. Marrëveshja e Mukjes, pa u tharë mirë boja, u hodh poshtë me ndërhyrjen e jugosllavëve…! Lufta civile filloi. Çmimi i saj, jo vetëm për humbësin por edhe për fituesin, do të ishte shumë i rëndë. Ata që fitonin qenë armiqtë e kombit shqiptar.
Si nisi hakmarrja e komunistëve?
Në nëntor 1944, pasi qeveria e Enver Hoxhës hyri në Tiranë, Qirjako dhe Margarit Dilo-s, ju ndalua të punonin në vendet e punës ku kishin punuar, përkatësisht; Qirjakua kryetar i Zyrës së Hipotekave në Ministrinë e Financave dhe Margariti, kryetar i Zyrës së Ndërtimeve në Ministrinë Botore. Ata, të brumosur me një kulturë perëndimore, dorëzuan punën dhe zyrat ku punonin. Që të mund të jetonin, filluan të merreshin me tregti. Aktiviteti u ecte mbarë dhe përballonin shpenzimet e jetesës, për familjen prej 12 vetash që jetonin në atë kohë në Tiranë.
Në mars 1946, flasin në Komitetin Ekzekutiv për Qirjakon dhe Margaritin dhe u njoftojnë se; duhet të largoheshin menjëherë për në Sheper, familjarisht. Urdhri ishte i prerë; në qofte se nuk largoheshin për dy ditë do të arrestoheshin. Po në këtë kohë, Koçua që shërbente si ushtar në Komandën e Ndërlidhjes në Tiranë, transferohet në postën kufitare të Peshkopisë. Familjarët u larguan për në Shepër, ku u strehuan në koliben që kishte shpëtuar pa u djegur nga lufta. Filluan të merreshin me bujqësi, për të mbijetuar.
Në qershor të atij viti, flasin në Gjirokastër për Mihalin dhe Margaritin. Mihalin e emërojnë veteriner në Ndërmarrjen Blegtorale të Qarkut, kurse Margaritin, Ing. në Ndërmarrjen e Ndërtimit të Qarkut. Me këto emërime, gjendja ekonomike e familjes ndryshoi shumë dhe filluan rikonstruktimin e kolibes që jetonin pjesëtarët e familjes në Sheper, në kushte të kënaqshme për kohën.
Jani Dilo, dënohet me vdekje prej komunistëve
Në vitin 1947, në listën e armiqve të dënuar me vdekje në mungesë, regjimi komunist shpall dhe emrin e Jani Dilo-s (një nga eksponentët e Ballit Kombëtar). Organet e Partisë dhe të Sigurimit të Shtetit i thirren vëllezërit e tij Qirjako dhe Margarit, e u kërkuan që të bindnin Janin, që të kthehej në Shqipëri. Ata u përgjigjën se nuk kishin marrëdhënie me Janin dhe nuk e dinin se ku ndodhej ai.
Në tetor të vitit 1947, arrestojnë në Gjirokastër, Margaritin dhe pas 40 ditë e net torturash të tmerrshme, në një gjyq me dyer të mbyllura, në një nga sallat e burgut në Kala, nga një gjykatë ushtarake, e dënojnë me dy vjet heqje lirie, duke e akuzuar si; “sabotues i zgjedhjeve të vitit 1946, prishës i marrëdhënieve me Jugosllavinë, agjent i anglo-amerikanëve etj”.
Burgun e kreu në kalanë e Gjirokastrës, tharjen e kënetave në Myzeqe dhe Maliq e, Vloçisht të Korçës. Ishte 85 kg. kur e arrestuan dhe doli 42 kg. nga burgu. Mbaj mend nga vegjëlia, shenjat që kishin lënë xhelatët me hekur të skuqur, në trupin dhe gjymtyrët e tim eti. Në vitin 1948, arrestojnë Qirjakon dhe e torturojnë për tre ditë e netë, në postën e policisë në Topovë (Zagori).
Akuza: “armëmbajtje pa leje dhe fshehje e florinjve të Aristidh Rrucit”. Në pamundësi për të siguruar dëshmitarë, për armën që vetë Sigurimi kishte futur në strehën e kolibes ku mbante bagëtinë familja e Qirjakos dhe meqenëse florinjtë u gjeten në familjen e sojit të komisarit të Degës Punëve të Brendshme, Qirjakon e liruan. Në vitin 1950, Margariti fejohet me nënën time Viktori Xhamballo, motër e dy dëshmoreve: Pano Xhamballo udhëheqës me rëndësi në Luftën Nacionalçlirimtare (vrarë në Mirditë, më 1 shtator 1944, në pabesi dhe rrethana misterioze) dhe e Spiro Xhamballo, pushkatuar nga gjermanët në kampin e Prishtinës.
Kur u mësua fejesa e nënës time, u thirr në Gjirokastër nga Mihal Bisha, ish -Sekretari i Komitetit Partisë në atë kohë dhe Prokurori Subi Bakiri dhe iu bë presion, që të prishte fejesën. Meqenëse nëna ime nuk pranoi të prishte fejesën, ju kërcënuan se bashkë me të Dilos, do të luftonin dhe atë. Dhe “nëna Parti” e mbajti fjalën, jo vetëm për të, por dhe për neve fëmijët e saj.
Dënimi i Koço Dilos
Në vitin 1970, arrestojnë në Fier për tentativë arratisje për në Greqi, Koço Dilon, djalin e vogël të Ilisë. Pas 105 ditësh torturash në disa qeli të fshehta, e dënojnë me 10 vjet burg politik, të cilin e kreu në kampin e Spaçit të Mirditës. Theksoj se në çdo arrestim dhe burgim që bëhej në familjen tonë, na sekuestronin çdo gjë: deri tek rrobat e trupit, ato pak ushqime që kishim dhe pjesë nga ambientet e shtëpisë ku jetonim, si dhe pajat e vajzave të pamartuara.
Vitet e fëmijërisë së Eduard Dilos
Një tmerr që uroj të mos e kalojë asnjë fëmijë në planetin që jetojmë. Në vitin që u linda unë, në fshatin tonë u krye kolektivizimi. Babai im nuk vendosi të bëhej anëtar i kooperativës bujqësore, për arsye se ishte i sëmurë, pra i paaftë për të punuar. Nuk kundërshtoi marrjen nga kooperativa bujqësore të tokës edhe të atyre pak bagëtive që kishte familja.
Pas kësaj, filluan masat ndëshkimore që diktatura nisi të ushtrojë kundër prindërve të mi dhe ne fëmijëve të vegjël; – na u pre kontingjenti i drithit, që shteti jepte për çdo pjesëtar familjeje në atë kohë dhe më vonë me krijimin e furrës së bukës, nuk na lejohej fare blerja në të. Nuk na lejuan të mbanim dhi ose lopë. Disa nga kuadrot që u vendosën në drejtim të kolektivizimit dhe pushtetit në fshat e, më vonë në krahinë ishin ekstremistë që nuk i ndeshëm në jetë kur u rritëm, në asnjë vend të atdheut.
Mbaruam shkollat e mesme ne fëmijët e “armikut të popullit” (kështu ishte cilësuar nga “nëna Parti” dhe Sigurimi i Shtetit) Margarit Dilo, duke u strehuar në të afërmit tanë në qytete të ndryshme. Një parantezë këtu: sipas dosjeve që kemi marrë tek AIDSSH (Autoriteti për Informimin e Dosjeve të ish-Sigurimit të Shtetit), kam në dispozicion përndjekjen që na behej nga Sigurimi i Shtetit, neve pjesëtarëve te familjes Dilo.
Këtu e gjej shpjegimin e përjashtimeve që më janë bërë nga bangat e shkollës në vitet e gjimnazit, por falë rrjetit të madh familjar që patëm në qytete të ndryshme ku dhe më strehuan, munda ta mbaroj shkollën e mesme. E nisa në Fier, shkova në Tiranë, Gjirokastër, dhe e përfundova në Fier. Dua të vë në dukje dashurinë me të cilën më rrethonin shokët dhe shoqet e shkollës, dashurinë dhe kujdesin mësuesve dhe mësueseve të mirë, që asnjëherë nuk më diferencuan nga nxënësit e tjerë.
Ky kontingjent i ndershëm, pati kurajën të evidentojë talentin që vinte re te kjo gjeneratë e familjes Dilo. Por, kudo dyer të mbyllura për të vazhduar shkollën e lartë. Nëna ime, me dëftesat e maturës të fëmijëve të saj, me rezultate shumë të larta, nuk la derë pa trokitur, nuk la shok të vëllait të saj (funksionare të lartë partie dhe shteti në atë kohë), pa takuar, por me gjithë pritjen e mirë, nuk mundi të siguronte një vend në auditorët e universitetit për fëmijët e saj.
Për hir të së vërtetës, dëshmoj: Pas takimit që pati me një nga shokët e Panos, (Xhamballo), funksionar i lartë partie, përgjigjen e mori nga gruaja e tij, funksionare e lartë dhe kjo, në një letër që i dërgonte organizata bazë e partisë së Zagories. Në këtë letër, kërkohej që neve fëmijët e Viktorisë, të na grumbullonin në fshat dhe po të mos bindeshim, të na shpinin në Spaç ku kishim xhaxhanë.
Për fat të mirë kjo letër, nga postieri, ra në duart e kushëririt tim të parë, funksionar partie në atë kohë në Zagorie. Kjo letër sot është në arshivën tonë familjare, bashkë me shumë karakteristika “të nxira”, dërguar në ndërmarrjet ku punonim, nga dhëndurët e soit të saj, funksionarë partie në atë kohë, në zonën e Zagories.
Kudo në Shqipëri, pati njerëz të ndershëm që u dhimbsej Atdheu, njerëz që pavarësisht se militonin në parti ose, kishin vende drejtuese, nuk pajtoheshin në ndërgjegjen e tyre, me padrejtësitë që bëheshin. Me ndryshimin e sistemit, jo vetëm që na treguan për përndjekjen që na bëhej, por na dhanë dhe këto “karakteristika”.
Zhvarrimi i eshtrave të Ilia Dilo Sheperit
Në vitet 1970, si rezultat i ashpërsimit të luftës së klasave në Shqipëri, pati një organizim të emigracionit politik të jashtëm, për të përmbysur bandën kriminale të Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut, që sundonte popullin shqiptar. Shkaqet e dështimit të kësaj nisjative, tashmë janë bërë të njohura publikisht. Duke dështuar kjo nisjative, emigracioni i jashtëm, veproi në disa nga legatat shqiptare në vende të ndryshme të botës ku ato ishin akredituar, duke u sjellë atyre shqetësime.
Rast ideal për zonjën dhe zotërinjtë funksionare, për të goditur familjen Dilo. Pse? Se ata mediokër, kujtonin se në një përmbysje pushteti, familja jonë do të hakmerrej për krimet që kishin kryer karshi saj. Sigurimi i Shtetit, sipas urdhrave të këtyre funksionareve, akuzoi xhaxhanë tonë, Jani Dilo, si një nga krerët e këtyre lëvizjeve. Organet përkatëse të regjimit komunist të asaj kohe, kanë folur me pjesëtarë të familjes sonë dhe u kanë kërkuar që të bindnin Janin, për t’u kthyer në Shqipëri.
Si peng, arrestojnë në Fier, xhaxhanë tim, Koço Dilo, me akuzën se ai kishte ndërmend, të arratisesh. Në hetuesi Koçon, si dhe jashtë saj, përgatitën opinionin, se do ta ekzekutonin. Jani Dilo, njeri me shumë potencë në shtetin ku jetonte, i dërgon një letër Enver Hoxhës e Mehmet Shehut dhe një kopje në familje, ku sqaronte qëndrimin e tij politik dhe kërkon nga ata, që të mos keqtrajtojnë familjen.
Sigurimi i Shtetit presione në familje dhe izolim të plotë të saj
Vdes në këtë kohë, në moshën 62-vjeçare, babai im. Partia dhe Sigurimi Shtetit, ndaluan bashkë krahinasit të merrnin pjesë në ngushëllim e varrim, ndaluan gjithashtu hapjen e varrit. Familja jonë hapi vetë varrin dhe arkivoli u përcoll për në varreza, vetëm nga ne pjesëtarët e familjes. Megjithëse fëmijë, kam ndihmuar në hapjen e varrit të babait tim dhe kam mbajtur mbi supet e njoma arkivolin e tij.
Pangopësia kanibaliste e atyre mostrave, (se njerëz nuk mund t’i quajmë), që ishin në krye të partisë dhe pushtetit, qoftë në bandën kriminale që sundonte vendin, apo në krahinë e fshat, arriti deri atje, sa të zhvarrosnin dhe të hiqnin zvarrë, eshtrat e gjyshit tim, Ilia Dilo Sheperi. Xhaxhai im Qirjako Dilo, njofton Enver Hoxhën për këtë vandalizëm dhe i vë në dukje se sakrilegj (ngacmimi i të vdekurit), është i ndaluar, që nga krijimi i njerëzimit në tokë.
Letra i ra në dorë Enver Hoxhës dhe ai dërgoi një anëtar të Komitetit Qendror të PPSh-së, për të verifikuar. Për 10 vjet rresht, u zhdukën në mosha jo të mëdha, bijtë dhe bijat e Ilia Dilo Sheperit. Për dhjetë vjet rresht, kjo familje hapi vetë varret për familjarët dhe mbi supet e tyre, mbajti arkivolet e të afërmve, pasi askush nuk mund të na afrohej, prej presionit të egër që iu bënin organet partiake e shtetërore, me në krye Sigurimin e Shtetit.
Po tregoj një detaj, për të njohur brezi i sotëm, Shqipërinë dhe shqiptarët e atyre viteve; Kur vdiq në Fier, bija e Ilia Dilo Sheperit, Viktori Dilo, (sot mban titullin; “Mësuese e Merituar”), kortezhi që e shoqëroi trupin e saj, kur e nisëm për në Sheper, ishte shumë i gjatë dhe kurorat të shumta. Në Sheper, kur neve familjarët kaluam me arkivolin mbi supe, përpara Shtëpisë së Kulturës, nga autoparlantet e saj, buçiti kënga; “Kjo është shpata që u rri te koka, gjithë’ armiqve që ka bota”.
Farkëtimi i “Njeriut të Ri Socialist”, me ndjenja kanibaleske
Arrestojnë në këtë kohë në Nivan ( Zagori), Enrik Qirjako Dilon, duke e shtrirë në shesh dhe goditur, katër kriminelë- operativi, polici i zonës dhe dy spiun. Ky akt sa i ulët dhe i poshtër u krye në sy të nënës së tij plakë, Ifi Harito Dilo, të motrës dhe të vëllait të Enrikut. Të prangosur me tel me gjemba para se ta hipnin në” gazin e degës punëve të brendshme”, i grisën këmishën për të penguar gjakun që i rridhte nga duart e mos t’u lëroste makinën. Pas dy muajsh torturash çnjerëzore në birucat e degës punëve të Brendshme në Gjirokastër (duke përdorur dhe elektroshok), e degdisën në spitalin psikiatrik të Elbasanit.
Fillimet e demokracisë, vrasja dhe masakrimi i i kufomës të nënë Kaliopi Dilo, në pragun e shtëpisë?
Në vitin 1991, pra pas rrëzimit të komunizmit, në grupin e afaristëve shqiptaro-amerikanë, të ftuar nga shteti shqiptar, ishte dhe xhaxhai ynë, Dr. Orest Dilo M.D. Ai i premtoi shtetit shqiptar, se do të investonte kapitale të rëndësishme në atdheun e tij. Me t’u kthyer në Amerikë, ai dërgoi një komision specialistësh në Shqipëri, për të bashkërenditur aktivitetin e investimeve. Në këtë kohë, në Sheperin tonë, një dorë e fshehtë me pseudonimin “Dora e zezë”, shpërndante trakte, ku theksohej hakmarrja që do të bëhej, në qoftë se përmbysej shteti.
Në këto lista ekzekutimi, ishte emri i nënës plakë, Kalopi Dilo, që jetonte e vetmuar në trojet e familjes Dilo. Një natë të errët në fundin e janarit të vitit 1991, një bandë kriminelesh, ekzekuton tek pragu i shtëpisë, nënë Kalopin. Një ekzekutim që ngjason me epokën kur njeriu ishte në barbarizëm; ekzekutim me goditje me shkopinj, nxjerrje syshë dhe prerje kokë me thikë. Për të humbur shenjat, përdorën dhe acidi në kafkë. Punonjësit e Degës së Punëve të Brendshme dhe hetuesi që morën pjesë në këqyrjen dhe ekspertizën e kufomës së saj, deshën ta mbulonin krimin me; “vdekje klinike dhe ngrënia e kafkës nga qeni i shtëpisë”!
Por falë insistimit të popullit të fshatit dhe krahinës për të zbuluar ketë krim të paparë, gjatë gjithë ekzistencës së jetës në ketë krahinë dhe nga deklarata e mjekut të zonës, se kafka nuk është ngrenë nga qeni, por është përdorur acid për zhdukje gjurmësh, u bë e mundur kapja e kriminelëve. Në një gjyq të zhvilluar në Gjirokastër në atë kohë, pati tendencë për lënien të lirë të krimineleve. Por, në sajë të presionit që pati nga salla, ku kishte dhe ish-punonjës të Drejtësisë të atij regjimi, gjykata u detyrua, të japë dënime; nga 2-14 vjet, për pjesëtarët e grupit.
Shtypi i kohës e trajtoi këtë vrasje makabre, si; “Vepër adoleshentësh për ethet e floririt”!
Është për të ardhur keq, se si u trajtua nga shtypi i kohës, ajo ngjarje makabre: A mund quheshin adoleshentë, 40-vjeçarët dhe 25-vjeçarët që kryen atë krim?! A mund të kishin mbetur flori, në një shtëpi, që ishte bastisur dhe sekuestruar disa herë nga arma e Sigurimit të Shtetit?! Në shtëpinë e nënë Kalopit, u gjetën vetëm 2000 lek të vjetra. Pas një viti, me ndërhyrjen e një funksionari të lartë shteti që mbulonte “Drejtesinë”, kriminelët, autorë të asaj vrasje, u lanë të lirë.
Me daljen e ligjit për lëvizjen e lirë të njerëzve, pjesa dërrmuese e pjesëtarëve të familjes se Ilia Dilo Sheperit, emigruan në shtete të ndryshme. Të etur për dije, atë privim që patën në atdheun e tyre, për t’u arsimuar, brenda mundësive të emigrimit, u përpoqën ta realizojnë në shtetet ku shkuan. Për fëmijët e tyre, bënë çdo sakrificë që ata të uleshin në bangat e auditorëve të universiteteve, dhe ja arritën qëllimit.
Sot, në dy kontinente, japin kontributin e tyre intelektualë, plot 11 bij dhe bija të këtij fisi. Neve, brezit që na u mohua e drejta e studimeve universitare dhe e botimit në ato fusha ku kishim talente, jemi krenarë që me daljen në emigrim, i realizuam këto objektiva.
Një mesazh si formë paqësimi
Përfitoj nga rasti, që nëpërmjet këtij shkrimi, të përcjell mesazhin tim për popullin shqiptar dhe brezat që vijnë: Kthej kokën pas dhe më kujtohen porositë e prindërve, xhaxhallarëve, hallave…! “Kohët do të ndryshojnë bij dhe bija, por kini parasysh: Që vendi të eci përpara, duhen: edukim, edukim, edukim dhe tolerancë. Mos u bëni të liqve, atë që na bënë neve ata, se dhuna bie dhunë dhe është produkt barbarizmi”. Memorie.al
