Nga Abdula Diku
Çështja e mbijetesës në zona të tilla si Xibri (Mat) kanë qenë edhe në shumicën e zonave malore të Shqipërisë. Por, me siguri çdo zonë ka patur veçantitë e sajë sa i përket mundësive apo vështirësive. Unë po flas për Xibrin, ato gjëra që di dhe të tjera që mi kanë treguar ato që i kan jetuar.
Duket që jeta në Xibër nisi të vështirësohet shumë pas ngritjes së kooperativave dhe kolektivizimit. Një zonë aq shumë malore, do të duhej të barazohej me një zonë fushore sa i përket normave të punës. Ose më saktë, rendimenti do të përcaktonte pagesën që merrje prej punës në kooperativë. Një kanal ujitës 18 km i gjatë, që ri-hapej me krahë çdo vit, i gjithi prej dheu, nuk mjaftonte aspak për nevojat e zonës (njëjtë dhe sot).
Që këtu filloi pabarazia e madhe në zonat fshatare në Shqipëri. Për një punë që bënte një person në Xibër psh. paguhej 10-20 herë më pak se për të njëjtën punë në një zonë fushore.
Dita e punës fillimisht ishte vetëm 0.4 lek, ose sa një kuti shkrepse. Më vonë u rrit e u bë 0.7 lek, aq sa kushtonte një kokërr vezë. Pra do punoje gjithë ditën për të fituar mbase, një kokërr vezë (nëse bëje normën). Dita e punës nuk ishte kurrë 8 orë. Zgjaste aq sa ishte dita, pra nga mëngjesi e deri në darkë. Shumica e personave nuk e bënin dot normën, pasi kohë pas kohe ajo rritej. Zonë malore, vështirë të bëhej norma në një tokë të pjerrët e gjithë gurë. Edhe skllevërit fitonin më shumë, me siguri. Ose dhe nëse nuk fitonin gjë, barkun e kishin të ngopur ama, ndërsa neve nuk na u nda skamja. Dhjetë vitet e fundit të sistemit, pagesa për ditë pune vajti 3 lek (aq sa një bukë misri) dhe ndonjëherë edhe 4 lek (aq sa një bukë gruri). Buka them, e cila nuk ishte asnjëherë e mjaftueshme. Buka e misrit nuk na ndahej për 9-10 muaj, e mezi prisnim 2-3 muajt e verës për pak bukë gruri (më shumë ngjante si baltë e ishte plot hala që të ngelnin në fyt) por më e mirë se e misrit ishte, gjithsesi. Lufta kryesore e banorëve të zonës ajo ishte, të siguronte bukën për familjen. Vetëm atëherë shpirti merrte pak qetësi, aty mes malesh.
Duhet të shkojnë njerzit tek buka, e jo të çosh bukën tek njerzit – thonin, por bëhej ndryshe në vendin e harruar. Ecja me thesin e miellit në shpinë ishte bërë ritual shekullor tashmë. Më të vjetrit mbanin mend mirë kohën e zisë së bukës dhe makthi i sajë po ju kthehej dekada më vonë. “Buka është armë” – ka thënë Stalini, dhe në fakt është më shumë se aq.
Një shoku im tregonte – çova nënën për vizitë te mjeku. Ka diabet i tha doktori, dhe i bëri një listë të gjatë me ushqimet që nuk duhej të hante. Nuk më duhet lista – i kishte thënë nëna. Kam nejt boll pa ngrënë në monizëm. Dua të vdes e ngopur, tha – dhe ashtu ndodhi…
Nuk po përmend këtu edhe ushqimin, i cili kishte mangësi më të mëdha (kolektivizimi kishte bërë që qumështi të përpunohej e shkonte drejt qyteteve apo ndërmarrjeve shtetërore si minierat psh.). Ishim keq me bukën, dhe akoma më keq me ushqimin.
Domatet piqeshin vonë, kryesisht në Shtator. Bulmet nuk kishte asnjëherë mjaftueshëm. Një litër vaj luledielli (shumicën e rasteve që skuqej lëshonte një erë të tmerrshme) në muaj kishim, gjashtë a tetë persona në familje. Edhe helm të ishte aq pak sa konsumonim ne, asgjë nuk të bënte.
Tregonin për njërin në fshat që thoshte; ‘Po të kem bukë, bëj përshesh…por s’kam kos’. Nuk kishim pra as njërën e as tjetrën.
Makaronat ishin ‘luksi’ i ushqimit për ne. Ujin me të cilin ziheshin makaronat e bënim supë. Nuk tepronte asgjë. Luteshim të vinte ndonjë mik, të hanim dhe ne fëmijët makarona me atë rast (nëse do tepronte gjë). Ne ishim fëmijë e nuk e dinim se duheshin sëpaku dy ditë pune që prindërit të punonin e rropateshin nga mëngjesi e deri në darkë për të blerë një pako makarona. Zot na fal!
Po nënat?!
I rritën fëmijët duke i mbajtur në djep, nëpër arat apo vendet ku punonin për kooperativën. Për to ishte vetë ferri. Do ja tregoj natës së varrit – thotë nëna ime, edhe sot. S’ka nevojë për shpjegime të tjera…
Nuk kishte të dielë, nuk kishte kurrë ditë pushimi.
Fëmijet u rritën duke punuar, të gjithë, pa përjashtim. Fëmijë pa fëmijëri!
E kur nuk kishe lek mjaftueshëm për bukën, si do kishe fjala bie për rroba.
Punonim për të mbledhur bimë mjekësore çdo pranverë-verë dhe ja dilnim disi. Një palë rroba laj e thaj gjithë vitin. Nuk kishte ndonjë dallim të madh mes fëmijëve të familjeve lidhur me veshjen. Ndoshta ndryshonin paska vetëm format e arnave që ishin bërë si harta në rrobat tona. Të mëdhenj e të vegjël me arna ishim. Ndonjë që merrte rrogë shteti kishte pantallona teritali e ne e shihnim me lakmi të madhe…
Shisnim ndonjëherë në pazarin e Klosit ndonjë produkt (patate, vezë a ndonjë punim druri) e në këmbim për të blerë diçka të domosdoshme. Vetë pazari më së shumti ishte i palejuar dhe duhej të bëje kujdes prej të plotfuqishmit-polic se të merrte e ti shkatërronte ato që kishe për të shitur, e ktheheshe akoma më i varfër nga sa ishe nisur në mëngjes. Sa shfaqej polici, njerzit merrnin dhenë.
Nuk kishim lek për makinë (një kamion i vogël që e quanin Zis) jo vetëm që nuk bënte rrugë për udhëtarë si ne, por nuk kishim as lek për të, ndaj bënim 4-5 orë rrugë në këmbë, vajtje-ardhje. Ato të fshatit Ketë bënin dhe një a dy orë më shumë se ishin akoma më larg.
Ashtu të veshur si mos më keq, ecnim baltrave të fshatrave të Klosit. Të veshur keq dhe të baltosur, dukeshim si “nëna e dreqit” – na thonin, na bullizonin. Binim menjëherë në sy, megjithëse puna e parë që bënte gjithkush prej nesh ishte një ‘larje’ në lumin e Matit (dimër e verë), sa për të hequr baltën e madhe. Aty poshtë, në zonën e Klosit veçanërisht, kur përmendej Xibri a një banor i Xibrit, për to ishte sinonimi i së keqes. Edhe emrin e zonës nuk na e shqiptonin mirë. Xeprri – thonin për Xibrin, duke nënkuptuar zonën më të mbaruar të botës, sipas tyre. Bark-bosh na thonin. Skuqeshim nga turpi se vërtet ishim të tillë, por jo për fajin tonë. Më keq e kishin ato nxënës të zonës që ndiqnin shkollën e mesme në Klos. Nëse nuk ishin të shkëlqyer në mesime, do e kishin keq me talljen…
Me zonën e Klosit që kemi më afër – nuk kishim shumë lidhje miqësie (përjashtuar disa raste të rralla). Nuk jepnin vajza tek ne, e po ashtu nuk merrnin. Kush mund të sillte vajzën në një zonë që ishte në kufinjtë e skamjes?!
Ishim të huaj pra, ngado që shkelnim, veçanërisht aty ku nuk duhej të ishim, në Mat.
I vemti burim punësimi ishte kooperativa bujqësore. Fare pak njerëz patën mundësinë të punojnë në minierë a ndonjë ndërmarrje shtetërore. Këta ishin njerzit më me fat. Ndonjë prej tyre kishte dhe radio, ne tjerët dëgjonim kur komshiu i ngrinte zërin, kur i pëlqente ndonjë këngë. Televizor kishim vetëm një në fshat dhe ai ishte në lagjen tonë. Shkonim dhe shihnim dhe ne 2-3 orë natën e vitit të ri. Na rrinte në kujtesë gjithë vitin. Na dukej se kishim parë botën…
Ndonjëherë shihnim dhe filmin që vinte në fshat. Ndodhte shpesh që përfundimin e filmit e shihnim në fillim (ngaterroheshin pa dashje pllakat), por ishte ngjarje e veçantë ama.
Nuk kishim asnjë nga zona jonë që të ishte në organet drejtuese të rrethit (komiteti i partisë apo ai ekzekutiv). Nuk na ndihmonte askush pasi as njihnim e as na njihnin. Ne nuk ekzistonim gjëkundi për drejtuesit. I vetmi person që njihnim në ato zyra ishte roja e objekteve në fjalë.
Njerëz punëtorë e fjalëpak ishin ato të zonës sonë. Kush arrinte të kishte fat e të “arratisej” në ndonjë ndërmarrje shtetërore, dëgjonim vetëm fjalë të mira për të. Ne të tjerët i gëzoheshim mjerimit, dhe ndërtonim socializmin e Xibrit.
Të drejtat e studimit ishin problem i madh. Përherë vinin më pak nga sa kishte kërkesa. I merrnin të tjerët, ato që vendosnin atje në ‘qendër’, fare larg nesh, të harruarve.
Erdhi dhe radha ime për në shkollë (rezultatet i kisha maksimale). U bë mbledhja në fshat. Tre të drejta studimi ishin, mua më ngeli për pyje. Por kishte një ‘kleçkë’ puna ime. Gjyshi i arratisur në vitin 1949 figuronte akoma në listën e armiqve të partisë. Mbaj mend nënën që e vajtonte gjithmonë, pa e ditur nëse kishte vdekur apo ishte ende gjallë (as sot nuk dimë gjë për të). Qanim dhe ne bashkë me nënën, se na dhimbsej nëna por dhe gjyshi që nuk e kishim njohur. Me shumë peripeci, dhe me ca ndere (por jo lek ama se s’kishim), njolla e biografisë u “fshi” për pak kohë. Shpëtova un, por kishte plot të tjerë fare pa fat. U bënë kooperativistë, skllevër d.m.th.
Çuditem ende kur thotë ndonjëri që kam qenë i internuar, në Lushnjë a në ndonjë zonë tjetër fushore e kodrinore të vendit.
Ku, ku?!
Në Lushnje i internuar?!
Zot na ruaj!
Ne as me mik nuk na qasin deri në ndonjë kooperativë aty poshtë në Mat, jo më në Lushnjë.
Po hajde jeto në Xibër siç jetuam ne!
Për të thyer bukën e misrit duhej motosharra. Ndodhte që na binte nga dora (buka e rrumbullakët) e merrte tatpjetë kodrës. Bënte 30-40 metra deri në përrua e buka nuk thyhej. Nuk e gjente asgjë. Vetëm qullosej pak kur binte në ndonjë hurdhë uji. Ne e hanim se skishim tjetër.
Tregonin në një fshat të ngjashëm si Xibri; – Një fshatar i kërkoi sekretarit të partisë që misrin me të cilin ushqeheshin derrat ta hanin njerzit (se ishte më i butë) e derrat të hanin misrin që gatuhej për njerzit. E sikterosën të ngratin. Don të na helmosësh derrat i thanë…
Një rrugë makine copë-copë e kishim, por asnjëherë lek për të udhëtuar me të. Iknim në këmbë deri në Klos (duheshin 2-3 orë rrugë në këmbë për tu bërë deri atje). Opsioni tjetër ishte Tirana. Për Tiranën duheshin rreth 7 orë rrugë në këmbë për tu bërë. Rrobat lageshin e thaheshin prej shiut 2-3 herë deri në Tiranë. Unë e bëra për 9 vjet atë rrugë, dhe do e bëja sërish me qejf. Nuk na bezdiste njeri… Ndoshta e dinin se ne vinim e shkonim drejt askundit.
Po përse nuk ikët nga Xibri?
Po si të ikje, me duar në xhepa?!
Duheshin lek, duhet të blije një copë shpi a strehë diku. Leku ishte njëri problem i madh. Nga do i bëje lekët kur dita e punës shpërblehej sa një kokërr vezë?!
Partia nga ana tjetër nuk të linte të ikje. Kush do punonte në kooperativë pastaj – thonin.
Si ja bënin ato të zonave të tjera që iknin ama?! Ato i lejonte e njëjta parti, neve jo!
Kishim dhe ne anëtarë partie në zonë. Dhe ata, të varfër si ne tjerët. Nuk po them se ishin të këqinjtë këta anëtarët, por ato që merrnin vendime për zona të tilla si Xibri ishin njëlloj si ato të gestapos gjermane ndaj çifutëve, pa asnjë lloj dyshimi. Si mund të lihen njerëzit ashtu, në ato kushte mizerabiliteti jetese?!
Zot mos e sill më atë kohë…!
Po lidhjen me Zotin?!
Ashtu si në shumicën e vendit, njerëz besimtarë. Barkun bosh por agjëronin. Vinin këta të partisë ndonjëherë e i provokonin duke ju dhënë ujë, për t’ju prishur agjërimin. Kush nuk e pinte ujin, do e pinte e zeza…
E thash dhe më sipër, nuk është se zona të tjera nuk kanë vuajtur si ne, por në rrethin e Matit ne ishim tërësisht të harruar, me dashje, kuptohet. Ishin me fat ato që jetuan në qytet (kishin bukë gruri përherë), e nuk rropateshin si ne atje, shkrepave në Xibër. Ishin me fat të gjitha zonat fushore e me tokë të mjaftueshme, por jo ne. Ishin me fat kush punonte në ndërmarrjet bujqësore apo shtetërore, apo ata që kishin gjetur një mënyrë për të ikur. Ne ishim të harruar nga shteti (dhe partia) e mbase për pak desh na harroi dhe vetë Zoti.
Ngjarjet dhe jeta e asaj kohe duken si një film bardh e zi, ndërsa në memorjen e banorëve që e jetuan atë kohë ka mbetur vetëm e zeza, ngjyra e skamjes.
Po sot?!
Fat i madh që sistemi ra, e tani sejcili në punën e vet. Kush ka krahë për të punuar e mend në kokë, ka mundësi sa të duash. Kan ikur plot njerëz nga zona. Vendi ka filluar të ringjallet (ka më pak blegtori tani).
Investimet në zonë?!
Asgjë serioze lidhur me gjërat jetike; veçanërisht uji dhe rrugët.
Ama, rruga e Arbrit rikthehet sërish, ashtu si qindra e mijëra vite më parë, të ringjallë zonën.
Është bekim për Xibrin, në krejt kuptimin e fjalës.
Nëse do më pyeste njeri mua, Xibrin do e bashkoja tani me Tiranën.
Ngahera jemi ndjerë mirë me Tiranën. Meqenëse Tirana po merr (pa pyetur fare) edhe ujin e Gurrave të Gurit të Bardhë (e çfar uji se…!), pse të mos i shkojmë mbrapa ujit?
Detin e kemi më larg, ndërsa ‘mbretin’ më afër. Është e mundur, them.
Koha e duhur për të vendosur njëherë e mirë, për të mos u harruar më!
