Nga Halil Teodori
Përpara se të filloj të përshkruaj jetën e Aleksandrit, e shikoj të arsyeshme që të bëj disa sqarime të detyrueshme për lexuesit e mi dhe për brezat e rinj, për t’u bërë të ditur se kush ka qenë në të vërtetë Iliria. Ishte një nga mbretëritë më të hershme të historisë së njerëzimit si dhe një nga perandoritë më të mëdha që ka patur njerëzimi ndonjëherë me qendër në Virgjinia (Pella). Iliria ishte një vend me përbërje të shumë mbretërive dhe që shtrihej në gjithë gadishullin ilirik ose Ballkani i sotëm. Ka qenë qendra e një civilizimi të fuqishëm dhe që ka një histori shumë të lashtë.
Bizanti ishte kryeqendra e Pellagjisë, ndërsa Mbretëria Ilire ishte vendosur në Ilirid të Dardanisë, sot Kosova plus Maqedonia e Veriut. Ilirida ishte kryeqendra e Mbretërisë së Bashkuar Ilire, i pari shtet i formuar që ka njohur historia e njerëzimit, pesëqind vjet para Krishtit. Mbretëria e Bashkuar Ilire u formua në vitin 498 p.e.s. dhe mbreti i saj ishte Amyntas I, i cili qeverisi mbretërinë vetëm për një periudhë njëvjeçare. Para kësaj periudhe e gjithë zona ishte e ndarë në treva të veçanta dhe udhëhiqeshin nga mbretër krahinorë. Përpara se të funksiononin si mbretëri me emrin, Unided Kingdoms of Illyria ata quheshin pellazg.
Ilirët, 500 vjet p.e.s, filluan të ndërtojnë shtet demokratik me qendër në Virgjinia. Popullsia Ilire fliste të njëjtën gjuhë, por që kishte përzierje dialektesh sikurse edhe sot. Ilirët ideuan dhe formëzuan, demokracinë për popujt. Ata, kishin gjithçka që botës i mungonte, artin, filozofinë, poezinë, teatrin, mjekësinë, muzikën, arkitekturën, skenën politike, si dhe artin e qeverisjes. Rendet demokratike të qyteteve ilire ishin të vetmet që mund të rregullonin jetën e njerëzve të lirë.
Ata kishin arritur majat e përsosmërisë në art, shkencë, poezi, teknikë dhe politikë. Ilirët përdorën yllin me gjashtë cepa si simbol të perandorisë së tyre si dhe flamurin me shqiponjën në qendër.
Sistemi i qyteteve ilire në jug të Ilirisë kishte një problem të madh, pasi ishte lufta midis vetes. Janë të shumta qytetet që edhe pse bazoheshin në rende demokratike, përpiqen të dalin mbi të tjerët që të mundnin të siguronin tregje të pasura, toka më pjellore dhe aleanca dobiprurëse. Mbretëria e Bashkuar Ilire ishte ndërmjetëse e këtyre mosmarrëveshjeve si dhe luftërave shkatërruese.
Filipi II punoi për të bërë bashkimin në vend të përçarjes dhe vazhdimisht luajti rolin e arbitrit midis palëve që ishin përfshirë në konflikt. Ai diti ta diktonte paqen edhe përmes forcës kur ishte e nevojshme. Ilirët kuptuan se ishte më mirë me një mbretëri të bashkuar të të gjitha mbretërimeve lokale, kur të gjithë ishin kundra të gjithëve dhe në përfundim asgjë nuk fitohej. Ilirët e kishin shumë të përzemërt pavarësinë e tyre të plotë dhe ishin të gatshëm ta ruanin atë me çdo çmim.
Periudha kulmore e civilizimit ilir, fillon 500 vjet p.e.s. dhe vazhdon deri në Lindjen e Krishtit.
SI E MORI EMRIN ILIRI
Historia e njerëzimit, gjatë gjithë periudhave të veta, ka pësuar dhe vazhdon të ketë ndryshime të mëdha. Qendrat më të mëdha, përgjatë kësaj historie, ishin Roma dhe Bizanti.
Roma, 509 vjet p.e.s. vendosi t’i jap fund monarkisë dhe të ndërtojë një sistem të ri, me emrin Republikë. Romakët u ngritën kundër mbretit të ashpër Tarquinius Superbus dhe e shpallën Romën republikë në 509 p.e.s. In the regin of the Emperior Diocletisn Illyricum (Iliria) it was all Prefectura Illyricum.
Easter Iliricum cavered all ballkan pensuila and bordered with south Danube. (f@w 48-17).
Iliria antike ka përfshirë të gjithë zonën, që në ditët e sotme janë akomoduar (vendosur) një sërë shtetesh si Bullgaria, Turqia (Stambolli), Mali i zi, Kosova, Maqedonia, Kroacia, Serbia, Bosnia, Sllovenia, Greqia, Qipro dhe Shqipëria. Kjo zonë u përfshi nën një administratë që e mori emrin Prefektura Ilire. (f and w page 48- 15). Ndonëse, mbretëria ose monarkia është një titull që tregon sovranitetin. Në shumë vende, mbreti ose perandori, dikur konsiderohej të ishte përfaqësuesi i një perëndie ose një familjeje hyjnore. Në kohën e pellazgve, shumë fise teutonike zgjodhën një mbret vetëm në kohë lufte. Ai drejtoi një fis, jo një territor. Kur fiset u konvertuan në krishtërim, prestigji i mbretit u rrit. Kisha e kurorëzoi atë dhe e mbështeti idenë se ai ishte burimi i drejtësisë në mbretërinë si zëvendës-regjent i Zotit. Por mbreti nuk ishte i plotfuqishëm. Ai ishte i lidhur me ligjin zakonor të popullit të tij. Nga këto rrënjë u rrit ideja e një monarkie të përgjegjshme.
Kështu që kërkohej një formë e re komunikimi, sepse bota duhet të fillonte të ecte përpara. Në atë kohë, ekzistonin hartat e vjetra që mund të na tregojnë shumë se ku kanë udhëtuar njerëzit në kohërat antike. Burrat kanë përdorur harta që kur njerëzit lëvizën për herë të parë në tokë duke eksploruar territore të tjera, duke tregtuar ose pushtuar popuj të tjerë. Por njerëzit që nuk kanë pasur gjuhë të shkruar, shpesh kanë përdorur mjete ndihmëse, kur udhëtonin nga një vend në tjetrin. Kjo tregon se kishte përparim por në kushtet e një monarkie të stërgjatur u mendua të bëheshin ndryshime.
500 Vjet B.C u përcaktuan Prefektura Ilire dhe Prefektura Italiane
Në këto kushte Roma dhe Bizanti e panë të arsyshmeskedimin e Evropës dhe Azisë. Për këtë arsye, Romangriti si qendër organizative prefekturën Italiane, e cila, emori emrin për shkak të popujve italikë. Në anën tjetër uemërua Prefektura Ilire dhe e mori emrin nga kryeqendra eDardanisë, Ilirida. Gjithashtu u krijuan edhe dy prefekturatë tjera, Prefektura e Lindjes dhe Prefektura e Perëndimit.Harta e parë në këtë organizim u bë 500 vjet p.e.s. dhevazhdoi gjatë.Iliria ishte një vend detar dhe më shumë se 3000 anijetregtare në Jug të Ilirisë, mbanin mallra në të gjithë botën.Ujërat blu të Detit Mesdhe dhe atij Adriatik, kufizohenme Gadishullin Ilirik nga tre anët. Shumë gjire dhe hyrjendihmojnë në formimin e një prej linjave më të gjata tëbregdetit të çdo vendi evropian. Qindra ishuj shkëmborëpërbënin zonën e gadishullit duke filluar që nga deti i Zi,Egjeu, Mesdheu dhe gjithë zona që lagej në perëndim ngaAdriatiku. Ishulli më i madh i perandorisë ishte Kreta, seliae civilizimit antik detar në Egje. Kultura, arti dhe traditatpellazgo-ilire të lashta, siguruan bazën për qytetëriminperëndimor. Iliria, mund të ndahet në disa rajone tokësore.Ato janë:1. Iliria e Jugut, sot Greqia e sotme.2. Iliria Qendrore, Dardania, sot Maqedonia e Veriut dhe Kosova.3. Iliria Lindore, ku sot shtrihen ish Bizanti (Stambolli)dhe Thrakët ose Bullgaria e sotme.4. Iliria Veriore, ku sot shtrihet Serbia.5. Iliria Perëndimore, ku sot shtrihet Shqipëria dhe Mali iZi.6. Iliria veriperëndimore ishte Dalmacia ose Kroacia esotme7. Ishujt e Augena See ose Deti Egje, i sotëm, në Lindje.Pjesa tjetër e Ilirisë Qendrore ka vargje të larta maloreqë shtrihen nga veriu në jug dhe mbyllin lugina pjellore.Shumica e maleve ngrihen pjerrtas nga bregu i detit. MaletPindus shtrihen në të gjithë gjatësinë jugore të Dardanisë.Shumë male në këtë varg, janë të famshme në legjendë dhehistori.Mali Olimpi, ose Jezerca në zonën veri-perëndimoretë Shqipërisë së sotme ishte shtëpia përrallore e perëndive tëlashta Pellazgo-ilire.Sipas legjendës, Apollo, zoti i dritës, shpesh vizitontemalin Parnassus në Gjirin e Korintit. Iliria Qendrore ështëkëndi juglindor i tokës kryesore. Ka shumë fusha, të ndaranga njëra-tjetra nga malet ose nga deti. Athina dhe shtetet etjera antike të qytetit u rritën në këto fusha.Dimrat ishin si dhe sot janë të gjatë dhe të hidhur nëmale, ku temperatura mesatare është rreth 15 °C deri -30 °C.Klima është më e butë në fushat afër detit, ku temperaturate dimrit rrallë bien nën 10 deri 0°C. Në përgjithësi, verat janëtë nxehta. Temperatura mesatare e verës në Athinë, Sofie,Stamboll apo Tiranë, për shembull, shkon deri në 40°C. Kapak shi përveç në dimër, kur rreshjet shkojnë deri 10 cm nëmuaj. Ajri i verës është i pastër dhe i thatë.Shumë fjalë latine dhe angleze vijnë nga gjuha shqipe,dhe të gjitha alfabetet e vendeve evropiane bazohen nëalfabetin shqip.Familjet ilire ishin të lidhura ngushtë. Babai ështëautoriteti qendror. Ai i fiton paratë, merr vendimet kryesoredhe merr pjesë në aktivitete lokale. Nëna qëndron afërshtëpisë, duke e menaxhuar atë dhe duke rritur fëmijët.Shumica e shtëpive ilire kishin mure të trasha guri. Këtomure ndihmojnë në mbajtjen e shtëpive të ngrohta gjatëdimrit dhe të freskëta gjatë verës. Muret e punuar ngamjeshtra, zakonisht zbardhen. Shtëpitë në zonat e fermaveishin me madhësi mesatare prej tre deri në katër dhoma.Ata zakonisht kanë një histori, me një papafingo për tëfjetur dhe vetëm disa mobilje. Kuzhina shërben si qendrae jetës familjare. Shtëpitë e qytetit ishin më të mëdha dhetë mobiluara më mirë. Shumë njerëz të qytetit jetonin nëapartamente. Pjatat e preferuara të ushqimit përfshijnëpeshk, mish qengji, mish viçi, ullinj dhe fruta. Njerëzitpërdorin shumë vaj ulliri dhe gjalpin për gatim. Shumicae njerëzve vishin veshje të ngjashme, veçanërisht burrat,përdorin veshje me tirq dhe me fustanellë. Ndërsa gratëkishin veshjet e tyre karakteristike, sipas trevave ku jetonin.Në ditët e festave, ata ndonjëherë vishnin kostume të holla,shumëngjyrëshe. Burrat mund të veshin geta të gjata leshidhe xhaketa të thurura rëndë. Gratë shfaqen me funde tëgjata, me ngjyra të ndezura dhe bluza të bardha, me mëngëtë plota. Ata mbajnë në qafë tela me rrathë ari.Fermerët e guximshëm ilirë, jetonin në kushte të vështira.Fshati i thyer ka tokë të dobët. Fermerët bëjnë jetë të thjeshtëdhe hanë ushqim të thjeshtë. Shumica e fermave ishin tëvogla, mesatarisht rreth pesë hektarë. Ferma mesatarekishte një shtëpi të vogël dhe disa ndërtesa për bagëtinë. Ajogjithashtu kishte një kopësht perimesh, përveç fushave tëkultivuara, vreshtave ose pemishteve. Ndërtesat në shumëfshatra të vegjël ishin të vogla dhe të pastra. Anët e malevenë të cilat qëndrojnë fshatrat janë shpesh aq të pjerrëta sashtëpitë duket se janë ndërtuar njëra mbi tjetrën, kamparasysh qytetin e Beratit. Shumica e fshatrave kishin njëvend të veçantë ku njerëzit takoheshin dhe flisnin.
Rreth 60nga çdo 100 persona punonin në bujqësi, rreth 17 në tregtidhe rreth 9 në prodhim. Pjesa tjetër e njerëzve e bënin jetëne tyre në profesione të tilla si bujq, blektorë, peshkatarë,transport. Bujqësia ishte industria kryesore. Më shumëferma shtrihen në malet e Ilirisë perëndimore sesa në fushate lindjes sepse më shumë shi bie në male. Pemët e ullirit,pemët frutore dhe vreshtat rriten në pjesën më të madhetë tokës së kultivuar. Pemët e ullirit me pluhur, jeshile-griluanin një rol të rëndësishëm në jetën e popullit. Vaji i ulliritmegjithëse zëvendëson gjalpin, banorët e përdorin gjerësishtpër gatim. Iliria eksportonte sasi të mëdha ullinjsh dhe vajulliri. Rrush pa fara është ndoshta kultura më e veçantë.Frutat e tjera të jugut të Ilirisë përfshijnë fiq, limonë dheportokaj. Duhani i imët i cigareve vinte nga Dardania dheTrakia, ndërsa pambuku edhe sot rritet në shumë pjesëjugore të vendit. Fermerët gjithashtu kultivonin grurë dhedrithëra të tjerë, por sasi të mëdha gruri duhej të importohenpër të përmbushur nevojat e vendit. Barinjtë ilirë kullosninkopetë e tyre të deleve dhe dhive, në të njëjtën mënyrë, siçbënin paraardhësit e tyre pellazg, qindra vjet më parë. Ataprodhonin djathë nga qumështi i dhive dhe deleve, si dheendin qylima e sexhade nga leshi i tyre.
Pjesë nga libri “Aleksandri i Madh” i Halil Teodorit, Perandori Ilir!
