Intervistë me Iris Halilin
Se pari Iris, doja t’ju pergezoja per kete liber risi ne studimet shqiptare dhe ta nisja intervisten ndoshta me pyetjen me klishe, por qe ne kete rast do te shuante dhe kurreshtjen e lexuesve: Si lindi ideja e ketij libri?
Iris Halili: Une besoj se njeriun pergjate gjithe jetes instikitivisht e shoqerojne tiparet apo aftesite e fituara nga profesioni i pare. Profesioni im i pare ka qene mesimdhenia ne Universitetin e Tiranes, Departamenti i Letersise, ku dhe per me shume se 10 vjet kam dhene lenden e Letersise Moderne. Mesimdhenia nga njera ane dhe edukimi letrar nga ana tjeter formesuan tek une profilin e nje karakteri dhenes. Nderkohe nje shtyse qe e perforcoi kete tendence eshte shkolla e doktorates per edukim ne lidership qe une e nisa dhe perfundova ne Shtetet e Bashkuara. Pergjate gjithe ketyere viteve te fundit sa me shume njihja, studioja apo botoja punime te miat per teorite e lidershipit aq me shume kuptoja sa boshllek ka per keto njohje ne librarite shqiptare dhe mjediset shqipfolese. Shtyre nga keto faktore, ndonese prej vitesh jetoj dhe punoj ne ShBA, une e pashe te natyrshme t’ju sillja bashkekombasve nje liber sinteze mbi lidershipin, te shkruar thjeshte ne te perceptuar dhe kuptuar. Liber sinteze sepse qellimi paresor ka qene te prezantoj ne pak faqe ate per te cilen jane shkruar mija e mijra faqe: cilat tipare e ndajne liderin e mire nga ai toksik- negativ? Liber relativisht te thjeshte, pasi une doja ta sillja te kuptueshem per lexuesin shqiptar jo shume familjar me keto teori.
Po cila eshte risia e librit tuaj krahasur, do te pyesnim, me nje perkthim mbi teorite e lidershipit apo me cka eshte shkruar deri me tani ne Shqiperi?
Iris Halili: Une di qe ne gjuhen shqipe kane ardhur shume libra qe i sherbejne njohjes se lidershipit te shume figurave qendrore historike apo te biznesit dhe keto botime kane nje vlere vertet shume e rendesishme. Megjithate duhet thene se keto jane libra qe i sherbejne disiplines se lidershipit, por nuk jane libra te vete disiplines. Libri qe une sjell eshte nje liber shkencor i disiplines, pasi cdo teori qe une mbeshtes ne liber nuk eshte thjesht opinion im, por jane konkluzione te sjella nga mijra punime shkencore kualitative apo kuantitative dhe te provuara dhe aprovuara shkencerisht. Keto percaktime shkencore jane bazuar ne mijra teza doktoratesh apo dhjetra vite grupesh pune nga autore tashme te afirmuar apo certifikuar ne shkencen e lidershipit. Pra libri im i ofrohet fenomenit te lidershipit ne teresine e tij dhe nuk mbeshtetet tek analiza e nje apo disa liderve. Gjithashtu ajo cka mbetet krejt orrigjinale dhe autentike ne liber eshte afrimi qe une i kam bere ketyre teorive, menyra si i kam perzgjedhur, bashkuar, trajtuar apo pershtatur ne kulturen shqiptare dhe fakti qe cdo teori eshte sjelle si e tille pare nga nje interpretim sa shkencor po aq edhe perceptim imi personal duke prodhuar keshtu analiza krejt orrigjinale. Mbi te gjitha ky liber eshte shkruar duke patur gjithmone ne mendje lexuesin shqiptar.
Une uroj qe shume shpejt disiplina e lidershpit te filloj te studiohet edhe ne akademite shqiptare, por deri me tani ky eshte padyshim libri i pare i ketij lloji dhe them se kam hedhur hapin e pare modest drej librave te tjere qe mund te vijne ne te ardhmen.
Ju faleminderit per kete kontribut . Tani le te kthehemi tek titulli qe duket se ka shtuar kurreshjen per kete liber. Pse sipas jush “lideri nuk lind por behet”, nderkohe qe shume besojne te kunderten?
Iris Halili: Shume here gjetja e titullit behet e veshtire, por ne rastin tim nuk qe e tille pasi vete mesazhi i librit e kishte bere percaktimin. Nese njeh teorite dhe praktikat baze te lidershipit si dhe perfundimet shkencore tashme te pranuara unanimisht, ajo qe kupton eshte se cdo lider vleresohet nga etika e vendimeve qe merr, dhe baza e cdo vendimi etik eshte karakteri apo empatia e liderit, te dyja keto te fundit jane cilesi te fitura ne jete dhe jo te lindura. Lideri mund te kete personalitetin me frymezues apo tiparet me autentike/ te vecanta, apo dhe te ngjall besimin me te madh fale konfidences qe ka apo terheqjes qe dhurron, por te gjitha keto e humbasin vleren nese ai deshton ne karakter. Eshte krejt e pamundur qe lideri te mos vihet perballe nje momenti ku duhet te marre nje vendim apo bej nje zgjidhje, ky moment eshte vete fati percaktues i tij, pasi ne cdo vendim ajo qe luan peshen me te madhe eshte karakteri i vete liderit. Eshte provuar tashme shkencerisht se 99% e deshtime ne lidership jane deshtime te karakterit. Karakteri sikur na mesonte Aristoteli, eshte ajo qe ne perseritim se beri cdo dite, fillimisht eshte ajo cka ne mendojme, me pas ne e veme ate ne veprim , me tutje e perserisim dhe ne fund ajo kthehet ne vete karakterin tone duke u bere pjese e jona dhe per te cilin ne jemi vete pergjegjes
Nje dukuri tjeter ne studimet e lidershipit eshte se duke qene nje disipline relativisht e re cdo dite ajo pasurohet me me teper studime dhe si rezultat gjetje te reja. Psh deri ne fillim te vitet 90 inteligjenca emotive (EQ) nuk njihej si nocion. Goleman po ate vit botoi nje liber per EQ, ai jo se e zbuloi inteligjencen emocionale, pasi si gjithmone se pari per te kishte folur Aristoteli, por ai e zhvilloi si teori te mirfillte, qe sot eshte e njohur si aftesia e njeriut per te perjetuar mendimet dhe ndjenjat e tjetrit, patur empati dhe kuptuar situatat dhe ngjarjet para se ato te ndodhin. Shtyre nga keto tipare, shkolla e lidershipit u hodh menjehere ne studime per te pare rolin qe luan EQ ne suksesin e nje lideri. Perfundimet ishin nje suprize e vertete. EQ u pa te ishte shume me e rendesishme se IQ dhe u konsiderua gjithashtu si sine qua e vete lidershipit. Kjo se pas studimeve te shumta, evidencave te qarta dhe hipotezave te provuara u provua qe lideri me EQ te larte eshte lideri qe merr vendimet me etike, te drejta dhe efektive.
Empatia dhe karakteri jane pra shkencerisht te pranuara si dy cilesite kryesore qe bejne liderin e sukseshem. Te dyja keto cilesi fitohen ne jete, dhe keshtu natyrshem ne fitojme edhe liderin e sukseshem qe behet dhe nuk lind si i tille.
D.m.th behesh lider i sukseshem nese punon me empatine dhe karakterin personal?
Iris Halili: Po, suksesi i liderit te mire varet thelbesisht nga keto dy cilesi, qe sigurisht nuk ndertohen ne nje dite por ndertohen pergjate gjithe jetes, sikur po pergjate jetes ndertohen edhe cilesite e tjera shume thelbesore ne lidership sikur jane mirenjohja, ndershmeria, transparenca , menyra e komunikimit, dedikimi, dijet dhe edukimi, vullneti i mire etj etj. Per te mos harruar ketu sherbimin pa kushte , pikerisht ate qe perben edhe nje pjese te konsiderueshme te librit tim, liderin sherbetor, qe mbetet unanimisht i provuar si lideri me i dashur dhe qe ne kohen moderne e gjen pasqyrimin tek liderja femer me e madhe e te gjitha koheve si dhe shqiptarja me e madhe e te gjitha koheve, Nene Tereza. Thelbi i ketij lidershipi eshte “Ne fillim sherbe, e pastaj behesh lider”, por qe te arrish kete duhet patjeter nje shkalle e larte EQ apo empatie.
Padyshim nuk duhen lene menjeane lideret karizmatik pasi ata jane me frymezuesit mes te gjitheve. Karizma si tipar i lindur eshte fat per ate qe e ka, por eshte provuar shkencerisht qe karizma mund te te ofroje suksesin fillestar, por jane serisht karakteri dhe empatia ato dy cilesi qe e bejne liderin ta gezoje gjate suksesin.
Nje tjeter gje qe do te doja te sqaroja eshte se lider nuk duhet te konsiderohen vetem mbreterit, kryeminstrat, CEO, biznesmenet, kryetaret e partive etj etj. Ky eshte nje nocion shume i ceket ne percaktimin e liderit. Lider eshte gjithkush qe ne rrethin e ngushte apo te gjere arrin te kete ndjekes dhe te krijoj nje model qe pelqehet apo imitohet, cdo kush sipas fuqise se ambicjes apo interesave qe zgjedh te kete ne jete. Lideri nuk eshte vetem ai qe flet ne mitingje apo tribuna apo ai qe drejton koorporata, por ai qe te imponon respekt e qe seicli nga ne ka deshire ta degjoje apo t’i marr mend, psh eshte ai mesuesi qe adhurohet me shume ne shkolle , apo ai punonjesi qe ndonese nuk ka pozicion te larte ne zyre ne fund te dites te gjithe i rreferohen apo i marrin mendim si te veprojne, kjo per aresyen e thjeshte se lider nuk te ben pozicioni por forca e besimit dhe respektit qe krijon perreth. Lideri gjithashtu shfaq shpirt aktiv; kur duam ndihme apo keshille ne i drejtohemi pikerisht atij qe e dime qe do na jape zgjidhje, apo qe ne e kuptojme qe shpreh kujdes ndaj nesh dhe ka ndjeshemri per ne. Pra lideri i vertete nuk matet nga pozicioni qe ka por nga reputacioni qe ofron.
Pse sot duket sikur gjithmone e me shume po mungojne lideret frymezues apo qe te ngjallin besim?
Iris Halili: Problemi i shoqerive post- moderne eshte se morali, karakteri, sherbimi pa kushte, empatia dhe ndershmeria nuk po edukohen aq dhe si duhen. Kjo ka sjelle edhe deformimet sociale dhe politke shume te dukshme kudo ne bote, perfshire kjo edhe ne Shtetet e Bashkura. Vini re si psh kinemaja e Hollywood sjell filma ku heroi kryesor kryen cdo lloj akti boll te mbroje familjen e tij; ne emer te familjes ai vret , mashtron, ben korrupsion dhe ky mbetet tash 20 vjet heroi me i pelqyer i ekranit … Poezia, si arti i ndjenjave me delikate nuk se lexohet me… etj etj.. Permenda vetem dy raste por ka me dhjetra te tjera, qe nuk eshte vendi per t’i rreshtuar ne kete interviste. Faktore si keto qe permendem dhe shume e shume te tjere kane formesuar shoqerite pa empati, pa shume ndjeshmeri, pa ndjenjen e sherbimit dhe dashurise pa kushte. Lideri eshte thjesht produkt i shoqerise qe e prodhon, dmth natyrshem kemi pranine e liderve jo empatik dhe atyre arrogant. Eshte sfida e koheve qe jetojme. Ne me te drejte nuk na pelqejne lideret qe kemi ne krye, por harrojme se ai apo ajo eshte nje nder ne, eshte ai apo ajo qe ne vete i kemi dhene forcen te na drejtoje. Nese nuk persosim veten veshtire se do persosen lideret. Nje shoqeri me karakter dhe empati do prodhoje lider te tille, apo anasjelltas. Kjo eshte teza baze e lidershipit.
Ne liber por edhe ne artikujt mbi lidershipin qe ju here pas here keni botuar ne shtypin shqiptar dhe te diaspores por edhe qe portali yne “Dritare’ i ka botur nder vite tashme, une kam vene re se ju i jepni shume rendesi rolit te ndjekesve. A mund te na e shtjelloni me shume kete?
Iris Halili: E gjithe marredhenia lider ndjekes ndertohet keshtu: Cdo njeri ka brenda vetes nje fuqi apo pushtet dhe do e ushtroje kete instikt ne nje forme apo tjeter. Dikush ka ambicjen ta vete-ushtroje, ky eshte lideri, dikush tjeter (shumica e njerzve ne fakt )e delegon/transferon kete pushtet/apo kete force personale sipas ritit: “tani me pri “. Ky process “dhurimi apo transferimi” i forces behet kur ndjekesit gjejne tek lideri sublimin e atyre qe duan apo kane tek vetja. Ndaj themi ndjekesit jane pergjegjes per liderin qe zgjedhin dhe lideri eshte pasqyre e tyre. Gabimi i ndjekesve eshte se pasi e dhurojne pushtetin, ato rendom harrojne t’a kontrollojne ate, dhe pikerisht ketu fillon te humbase forca e ndjekseve dhe te rritet ajo e liderit, i cili nese eshte pa empati dhe pa karakter do filloj te abuzoje me pushtetin dhe besimin e dhene dhe punoje vetem per interesat e tij apo rrethit te tij te ngushte. Ndaj dhe une them se ndjekesit jane faktori me i rendesishem ne marredhenien lider – ndjekes, dhe forca e tyre eshte e pamat. Ndjekesit nuk duhet te bien ne apati apo fatalitet. Ky mbetet edhe nje nder mesazhet me te qarta ne liber .
Komplimente pasi libri eshte me mesazhe te qarta. Si ia ke dale kesaj?
Iris Halili: Libri eshte shkruar dhe lexohet thjeshte pasi ne shkollen e doktoratures ne SHBA kur merr leksionet e para si te shkruash tezen e doktorates te japin nje keshille themelore: “Shkruaj sa me thjeshte, aq sa ai qe se njeh si disipline te filloj ta doje dhe kuptoje, ndersa ai qe e njeh te filloj te bej shume pyetje dhe te gjeje pergjigjen e duhur nga ti si ekspert I fushes”. Theksoj se konciziteti ne liber eshte sinteze e dhjetra punimeve personale apo mijrave te tjerave te studiuara dhe konsultuara. Shkruan thjesht kur e ke te qarte mendimin dhe perfundimin. Le te marrim nje rast nga libri:nese pranohet qe lideri narcizist eshte problematik, kjo teze qe une sjell nuk eshte mbeshtetur ne nje apo dy leksione apo studime te preferuara nga une, por ne mijra studime qe jane marre me anet e mira dhe negative te narcizizmit ne lidership. Sinteza e ketyre studimeve mbi lidershipin narcizist me dhane mua mundesine te sjell ne liber ne forme sintetike dhe disi literare punimin mbi lideret narcizist dhe perfundimin qe shoqeria shqiptare eshte nje shoqeri narciziste qe ka prodhur ne vazhdimesi lider te tille.
Kur e perfundova librin une mendova se tashme jam ne gjendje qe per cdo artikull ne liber une mund te shkruaj nje tjeter liber, per cdo teze qe hedh mund te argumentoj faqe te tera.
Le te flasim pak per leksikun qe eshte perdorur, duke patur parasysh qe kete disipline ju e keni studiuar teresisht ne anglisht?
Iris Halili: Gjuha e nje fushe studimi eshte aq e zhvilluar sa eshte edhe zhvillimi i asaj fushe. Kuptohet fjalori i shkolles se lidershipit ne Shqiperi ka qene shume i varfer sidmomos deri ne fillim te viteve 90. Perdorimi i fjaleve te duhura qe bejne percaktimin e duhur mungojne per aq kohe sa ne Shqiperi mungon njohja/aplikimi/ studimi/ lekturimi i disiplines se lidershipit dhe shkollareve te saj. Nderkohe kur dihet qe baza e teorive te lidershipit eshte shkolla amerikane, i bie natyrshem qe cdo koncept baze apo nocion kryesor duhet te gjente perkthimin e duhur nga gjuha angleze ne gjuhen shqipe. Une kam pershtatur ne gjuhen shqipe ate terminologji qe mund te sjelle kuptimin e plote ne kete gjuhe, nderkohe fjale qe jane te njohura universalisht dhe i kam lene te tilla; te tille kam lene dhe fjalen lider apo lidership, pasi sikur e them ne liber, ndonese fjala “udheheqes” apo “udheheqje” ne shqip eshte shume e goditur serisht fale keqperdorimt ne komunizem ajo na sjell nje konotacion shume negativ dhe pesha e cdo fjale matet me konotacion qe ajo sjell..Te pakten une e kam kete ndjesi..
Me lejoni te shtoje ketu edhe nje paranteze tjeter. Edhe ne Shtetet e Bashkuara te Amerikes, qe eshte atdheu i shkolles se lidershipit, kjo disipline nuk se ka shume vite aplikimi dhe te themi ka rreth 50 vjet qe afirmohet cdo dite e me teper. Duke qene relativisht e re, te tilla jane edhe prurjet e shumta ne studime, qe ndodh shpesh te sfidojne njera tjetren dhe rrjedhimisht e bejne sa dinamike aq edhe te komplikuar shkencen e lidershipit sikur bejne te pasur edhe fjalorin qe ajo percjell.
Gjithsesi mbetet shume e rendesishme qe lidershipi te studiohet si disipline me vete pasi eshte tashme shkence e pavarur dhe e pranuar si e tille. Ne fillim te shekullit qe jetojme dekani i Universitetit te Harvardit tha nje shprehje profetike: “Shekuli i 21 do te jete shekuli i lidershpit”. Cdo dite e me teper ne po bindemi per kete ndaj dhe une them se sa me shume te njohim studimet per lidershipim aq me shume do jemi te orientuar ne kohen qe jetojme.
Ne liber ju thoni se kultura shqiptare nuk prodhon lidere te mire. Mos sjell kjo pesimizem?
Iris Halili: Kete nuk e them une, e thote autori me i sukseshem bashkekohor i studimit te rolit te kulturave ne format e ndryshme te lidershipit, Geert Hofstede. Ai arriti ne kete perfundim pas shume dekadave studimesh dhe perfundimesh te kulturave nga cdo cep i globit. Kultura shqiptare sipas ketyre studimeve ka kater cilesi qe seicila me vete ka ndikim jo te mire ne formen e lidershipit te nje vendi, por fatkeqesia e kultures sone eshte se na jane kombinuar dhe kemi te pranishme te katerta dhe nuk kemi asnje tjeter nga kater te tjerat qe mund te krijonin nje ekuiliber. Dmth jemi kulture maskile (jo positive per lidershipin) sikur jane dhe amerikanet, dhe jo feminile sikur jane skandinavet. Por nderkohe kur amerikanet e kane shume te afert distancen me pushtetin, ne e kemi shume te larget, (serisht jo positive ne lidership), kjo pasi i shohim lideret si zotat. Jemi kulture kolektiviste, pergjithesisht si vendet latine, suksesin e shohim dhe e arrijme mes klanit, (serisht jo positive ne lidership). Por ajo qe na fundos dhe qe eshte nje nder tiparet me jo te favorshme kulturore ne lidership eshte se shmangien nga paqartesisa e kemi shume te larte, dmth ndonese bejme shume argument apo zhurme serisht nuk se e pranojme lehte ndryshimin, dhe mbetemi me teper fatalista, e leme ne “dore te Zotit”, dhe eshte pikerisht kjo qe na ben te notojme gjate ne apati dhe te mos rekim ndryshimet ne castin e duhur, apo ti pranojme ato vetem kur ka ardhur vertet fundi.. Boll te shohim historine tone dhe bindemi per kete. Ketu ndoshta me ne fund gjejme pergjigjen pse jemi drejtuar gjithmone keq apo pse shqiptaret kane sukses jashte mjedisit te tyre. Dmth nuk na e kane fajin lideret por vete kultura jone.
Por kjo nuk me ben mua pesimiste, pasi fatmiresisht ne epoken e globalizmit dhe informimit sot zhvillimi i kultures se do vendi ka shance te hapet dhe adaptohet. Nese globalizmi do pranohet natyrshem dhe qevertie do e inkurajojne ate, une them se eksperiencat e kulturave botereore do kene ndikim tek ne dhe ngadale ne do te pershtatemi plotesisht ne arenen boterore dhe cdo shqiptar do e shoh veten “ qytetar i botes”, qe do ta thote ne vend qe te emigroje duhet te sjelle ndryshimin brenda vendit duke ruajtuar me te miren dhe marre/ adaptuar po me te miren. Ne kohrat qe jetojme kjo nuk eshte e veshtire pasi kurre me pare kulturat e ndryshme nuk kane pasur te fatin te marrin dhe japin me shume sesa ne kohen tone te informimit dhe une kam bindjen qe ne te ardhmen kjo do vije gjithmone duke u shtuar, ne kete globin tone qe po duket gjithmone dhe me i sheshte.
Dhe duke ju afruar fundit te intervistet, a mund te na thoni shkurt perse lexuesi shqiptar duhet te blej librin tuaj?
Iris Halili: Une them se ai do te gjej nje informacion qe nuk ka pasur rastin ta lexoj nga nje autor tjeter shqiptar. Ne pak ore lexim do fitoje dije qe mua personalisht me jane dashur vite pune qe ti pervetesoje, dhe mbi te gjitha pas leximit do gdhihet optimist se cdo kush ne cdo kohe dhe ne cdo mjedis e ka shancin e mire te behet nje lider i sukseshem apo ndjekes aktiv. Nderkohe duke lexuar librin, do t’i vijne ne mend drejtues qe kane njohur pergjate jetes, dike do e kujtojne me mall e dike me neveri. Me pas do reflektojne dhe do kuptojne sa kthese mund te sjelle ne jeten e kujtdo prania e nje lideri te mire apo nje lideri negativ, apo dhe sa pike kyce eshte te jesh ndjekes i fuqishem. Por qe te shmangim te keqen dhe arrijme te miren ne lidership duhet pike se pari te kemi dijen e nevojshme, dhe qellimi modest i ketij libri eshte pikerisht ky.
Pyetja e fundit mund te ishte dhe e para. Librin ja dedikon prinderve, perpos faktit qe padyshim prinderit mbeten njerzit me te dashur, a ka ndonje aresye pertej kesaj?
Iris Haili: Une tek prinderit e mi kam pare modelin e sherbimit dhe dashurise pa kushte, karakterit dhe ndershmerise. Kam pare modelin e liderit sherbetor. Une besoj se kjo eshte edhe shkalla me e larte e vyrtytit njerzor, dhe sikur edhe titulli i librit edhe dedikimi i tij erdhi vetvetishem, ashtu sikur vjen emocioni i vertete!/dritare.net
