Kemi të bëjmë me një rast unik të ekzistencës së paraardhësve tanë, Ilirëve, në një cep tjetër të botës, me mijëra kilometra larg, i cili mund të hedhë dritë mbi historinë e tyre, por gjithashtu mund të pasurojë historiografinë tonë. Për shkak se ishte një strehë për mijëra vjet, ata kanë mbajtur gjallë tiparet popullore, gjuhën dhe zakonet arbëreshe-pellazge-iliro-shqiptare.
Ocnal shkruan se ekzistenca e ilirëve në rajonin Indokinë në Qafiristan (sot Nuristan), një vend ku takohen Afganistani, Pakistani, Kina dhe Taxhikistani, pikërisht në zonën ku disa kohë më parë u vra Bin Laden, zbuluar fillimisht nga skenaristi amerikan James Hilton, i cili xhiroi një dokumentar të titulluar Horizontet e Humbur. Në maj 1983, Ernesto Skura shkroi në gazetën League të Antonio Bellushit një artikull të titulluar “Ilirët në Afganistan”. Të njëjtën gjë bëri në librin e tij “Arvanitët” historiani i madh me prejardhje shqiptare, Aristides Kola, i cili përshkruan kohën e vendosjes së ilirëve në këtë vend të largët. Hipoteza më e qëndrueshme, pasardhës të ushtrisë së Aleksandrit tw Madh.
Historia e eksploruar deri më sot tregon se ata janë pasardhës të 6000 luftëtarëve ilirë që ikën nga vendi i tyre pas vrasjes së mbretit Kliti nga Aleksandri i Madh rreth vitit 300 para Krishtit. Ata qëndruan atje, për shkak të distancës ata nuk mund të ktheheshin në shtëpi, por u vendosën në këtë rajon, ku u detyruan të martoheshin me gra vendase. Gjuha e tyre u quajt “burrashka”, gjuha e burrave, ndërsa gratë flasin një gjuhë tjetër. Tani kjo gjuhë quhet përsëri “burrashka”, por është e përzier dhe nuk shkruhet. Gjuha ka shumë fjalë qw janë gjurmë të shqipes.
Karakteristikat e këtyre banorëve janë të ndryshme nga ato të Pakistanit, ata jetojnë më gjatë, janë më të gjatë dhe kanë flokë ngjyrë kafe, bëjnë dhe pinë verë, si asnjë nga këto zona dhe rajoni ku ata jetojnë. Lugina ku ata jetojnë në ditët e sotme quhet “hundëza” (hundë e vogël) dhe me të vërtetë ajo mbyllet me një grykë mes dy maleve që e rrethojnë.
Edhe pse vendi është malor, ai është shumë pjellor në prodhimin e perimeve, frutave dhe drithërave të ndryshëm, si: patatet, bizelet, trangujt, gruri, misri, elbi, kajsitë, dardhat, mollët, pjeshkët, kumbullat, fiqtë, qershitë, rrushi, shalqi, etj.. Banorët janë fermerë të shkëlqyer dhe kanë krijuar një sistem mahnitës dhe madhështor të çative dhe ujitjes që lidhin dhe ushqejnë tarracat me to.
Njerëzit janë shumë miqësorë dhe të dobishëm për njëri -tjetrin. Presidenti i Hundzës ka titullin Mir (më i miri). Festa e tyre më e madhe është Viti i Ri diellor (si pellazgët dhe arbëreshët), i quajtur Naurosh (na uroni) dhe bie më 21 mars.
Ata janë shumë të ndryshme në krahasim me pakistanezët me lëkurë të errët ose afganët dhe kinezët. Janë me lëkurë të bardhë me faqe të kuqe. Shumica kanë sy blu, jeshilë ose gri, dhe flok që variojnë nga e ngjyra e verdhë e misrit në të zezën e korbit. Disa fëmijë gjithashtu kanë flokë të kuq.
Në lartësinë e maleve është një fis i madh i quajtur Kalash. Zotat Kalash shfaqen në portat e tyre me një simbol që shpreh origjinën e tyre të lashtë të ilirëve dhe lidhjen e tyre me Aleksandrin e Madh, një dhi me dy brirë, ashtu si ishte edhe përkrenarja e Skënderbeut. Veshjet e tyre janë si të shqiptarëve në kohët e hershme, me poture dhe këmisha të zbukuruara.
Ndërsa vallet e tyre shoqërohen nga tinguj të baterisë dhe fyellit. Një vallëzim tradicional popullor është kërcimi i shpatave, që kërcehet gjithmonë nga burrat të cilët mbajnë të veshura rroba shumëngjyrëshe të quajtura “kamarbunde”.
Ky komunitet ka shumë histori dhe mite që tregojnë se ata jetojnë shumë të lumtur dhe të shëndetshëm për një kohë të gjatë. Ka edhe njerëz që kurrë nuk sëmurën apo të kenë ndonjë sëmundje.
Disa mite tregojnë se ata kurrë nuk hanë ushqim të përpunuar, por përkundrazi konsumojnë produktet që mbjellin në tokat e tyre. Ata konsumojnë veçanërisht kajsitë. Njerëzit shpesh habiten nga ajo që mësojnë për këtë popull (i njohur edhe si Burusho) që zakonisht jetojnë gjatë.
Ndërsa në Pakistan, jetëgjatësia mesatare e një personi është 67 vjeç, në Hundëza mosha 100 vjeçare nuk përbën plakje. Edhe në këtë moshë ata janë të fuqishme dhe të shëndetshme. Ata hanë ushqim dy herë në ditë, një mëngjes të shëndetshëm dhe një darkë të mirë pas perëndimit të diellit. Për më tepër, ata hanë fruta, perime, qumësht dhe djathë.
