Flasin i Ngarkuari në Detyrë i Ambasadës Amerikane në Shqipëri, z. David Wisner, dhe kreu i Dhomës Amerikane të Tregtisë, z. Grant Van Cleve
Intervistoi: Deada Hyka
Investimet e huaja nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë në tendencë rritjeje, por ka ende shumë potencial për të thelluar marrëdhëniet ekonomike apo edhe tregtare midis dy vendeve.
Në një bisedë të posaçme për “Monitor”, i Ngarkuari në Detyrë i Ambasadës Amerikane në Shqipëri z. David Wisner, nënvizoi rëndësinë e stabilitetit, parashikueshmërinë, veçanërisht në taksa dhe mjedisin rregullator, për të nxitur më tej investimet e huaja amerikane në Shqipëri.
I pranishëm në bisedë, edhe kreu i Dhomës Amerikane të Tregtisë, z. Grant Van Cleve, theksoi se, informaliteti në ekonomi vijon të jetë një problematikë, ashtu sikurse problemet me titujt e pronësisë.
Z. Wisner shton se, Shqipëria është një treg i vogël, një ekonomi prej 24 miliardë dollarësh.
Sipas tij, kur ke konkurrues të mëdhenj, si Greqia dhe Italia, duhet të jesh në gjendje të tregosh se këtu është vendi ku duhet të bësh biznes.
Megjithatë, optimizimi qëndroi i lartë në narrativën e tyre, teksa pohuan disa nga pikat e forta të Shqipërisë: nivel i lartë arsimimi dhe fuqia punëtore e aftë.
Rekomandimet për qeverinë ishin lufta kundër korrupsionit dhe frenimi i emigracionit.
Si është një ditë e zakonshme juaja në Ambasadë dhe çfarë ju ka ndikuar në zgjedhjen e karrierës suaj diplomatike?
DAVID WISNER: Faleminderit për pyetjen dhe faleminderit sigurisht për mundësinë që të dy ne të flasim me ju sot. Është diçka e veçantë për ne. Më lejoni ta filloj nga pjesa e dytë e pyetjes suaj. Ajo që më ndikoi më shumë për një karrierë në diplomaci ishte mundësia për të shërbyer.
Kjo është diçka shumë e rëndësishme për amerikanët e të gjitha fushave. Kjo më lejoi të kombinoja dashurinë për gjërat që ndodhin anembanë botës me atë dëshirë për të shërbyer.
Ne mendojmë se është shumë, shumë e rëndësishme të japësh diçka mbrapsht për vendin tënd. Dhe pata një mundësi ta bëja këtë nëpërmjet këtij profesioni të mrekullueshëm, dhe kjo është arsyeja e kësaj zgjedhjeje.
Sa i përket një dite normale në Ambasadë, më duhet të them se absolutisht nuk ka një ditë normale në ambasadë.
Do të jem i sinqertë, është një nga arsyet pse e shijoj shumë profesionin tim, sepse të mban vazhdimisht duke menduar dhe duke vrarë mendjen. Ajo që do të thosha është se këtu në Ambasadën Amerikane në Tiranë, ne kemi tre prioritete kryesore.
Njëri është ndërtimi i lidhjeve të mbrojtjes. Së dyti është ndërtimi i demokracisë në Shqipëri, dhe së treti janë lidhjet biznes me biznes, që mendoj se është fokusi kryesor i diskutimit tonë këtu.
Në ditë të caktuara, ne takohemi me anëtarë të ushtrisë shqiptare, flasim për NATO-n, flasim për rëndësinë që ka për Shqipërinë të përmbushë premtimin e Uellsit për të shpenzuar 2% të PBB-së për mbrojtjen deri në vitin 2024.
Gjithashtu flasim me anëtarë, vërtet mbresëlënës të sektorit të drejtësisë të Shqipërisë, të cilët punojnë aq shumë për të zbatuar pikat e rëndësishme nga reforma në drejtësi e vitit 2016, takohemi me politikanë, anëtarë të shoqërisë civile.
Ne punojmë me shqiptarët për të luftuar trafikimin e personave, për shembull. Dhe pastaj, sigurisht, flasim për biznesin dhe nxisim investimet amerikane në Shqipëri.
Po ashtu, nxisim shqiptarët të investojnë në Shtetet e Bashkuara, sepse janë këto investime të rëndësishme që në fund të fundit do të afrojnë më shumë vendet tona, duke u ndërtuar mbi marrëdhëniet e shkëlqyera që kemi prej më shumë se njëqind vjetësh mes nesh.
Dhe ju, zoti Van Cleve, keni kohë që jetoni në Shqipëri. A mund të na tregoni diçka më shumë për këtë?
GRANT VAN CLEVE: Sigurisht. Ndoshta si zoti Wisner, edhe unë jam thellësisht i motivuar nga shërbimi. Erdha këtu për herë të parë në vitin 1991, me një organizatë jofitimprurëse me bazë fetare.
Me kalimin e kohës, gjatë dhjetë viteve të para që isha këtu, gradualisht kalova nga puna jofitimprurëse drejt asaj fitimprurëse, ndërsa shihja vendin tuaj të rimëkëmbet.
Në të njëjtën kohë, kisha krijuar një lidhje të thellë të dashurisë për popullin shqiptar dhe dashurisë për atë që po ndodhte këtu. Kështu që ishte një privilegj të isha pjesë e evolucionit të vendit në shumë etapa. Por ajo lëvizje nga jofitimprurësja në aktivitete tregtare ndodhi kur kuptova se Shqipëria ishte ngritur në këmbë.
Mendova, mirë, mund të kthehem në shtëpi dhe të bëj atë që fillimisht kisha planifikuar, që ishte zhvillimi i pasurive të patundshme, dhe kuptova se kishte një mundësi për ta bërë këtë këtu.
Kështu që u përfshiva në sektorin e ndërtimit, sektorin e zhvillimit të tokës, për një periudhë, si dhe duke bërë disa konsulenca dhe lobime me qeverinë në emër të një numri organizatash.
Kështu që gjithmonë kam qenë në mes të ndihmës dhe dhënies së ideve dhe rrjetëzimit për një audiencë më të gjerë dhe më pas kam bërë aktivitete specifike tregtare.
Dhe tani jeni kreu i Dhomës Amerikane të Tregtisë. Çfarë ju shtyu të pranoni këtë rol?
GRANT VAN CLEVE: Kjo na çon në fazën tjetër. Kishte një hendek nga viti 2010 deri në 2021, kur isha jashtë vendit dhe po përqendrohesha te fëmijët dhe disa mundësi arsimore, dhe gjatë rrugës zbulova një lloj karriere të re.
Kjo u përkthye në një dhjetëvjeçar shumë të suksesshëm të përfshirjes në startup-e në Kaliforni, në Amerikë.
Por ajo që ishte e rëndësishme është se kur njerëzit më kontaktuan në vitin 2021 pas Covid dhe thanë se Shqipëria po fokusohet vërtet në ato drejtime dixhitale që mund të na çojnë në nivelin tjetër, të ngadalësojnë largimin e trurit, të japin një mundësi për të kombinuar jetesën tonë këtu si vend me njerëzit me cilësinë inteligjente të të mësuarit të gjuhëve. Ata besonin se kjo mund të jetë një shtyllë qendrore për zhvillimin e Shqipërisë si ekonomi.
Kështu që ata thanë, Grant, ti e do këtë vend. Ke këtë karrierë të re, kthehu dhe bëje këtë karrierë këtu. Kjo çoi në një mundësi tjetër. Vizita ime prej 10% të kohës u bë 40% e kohës.
Tani ndoshta 70% të kohës jam këtu, e cila më lidh me Dhomën dhe kur lajmi, si dikush që e njihte kulturën, kishte lidhje të gjera biznesi, rrjetëzimi dhe lobimi siç e përmenda, ishte një përshtatje e mirë.
Kështu që më kërkuan të konsideroja kandidimin për të qenë president. Nëntorin e kaluar u zgjodha nga anëtarët.
Zoti Wisner, cilat aktivitete ose projekte keni mbështetur deri tani në Shqipëri?
DAVID WISNER: Jemi vërtet të emocionuar se që nga viti 2020, kemi parë një rritje të Investimeve të Huaja Direkte nga Shtetet e Bashkuara në Shqipëri. Investimet janë trefishuar duke arritur deri në 300 milionë dollarë. Është shënuar dhe një rritje prej 60% e eksporteve amerikane në Shqipëri vetëm vitin e kaluar.
Ka kompani të mëdha amerikane, në sektorin e mikpritjes dhe në sektorin e energjisë së rinovueshme, që po shohin mundësi këtu, në faza të avancuara.
Disa janë tashmë këtu. Dhe jemi shumë të kënaqur për këtë prirje. Ka mundësi reale për partneritete të dobishme për të dyja palët.
Dhe mendoj se jemi veçanërisht të interesuar që të sjellim, siç tha edhe Grant, atë pjesë të dijes amerikane këtu, për të bërë biznes në Shqipëri dhe për të mësuar nga shqiptarët, të cilët në fakt dinë vërtet shumë për biznesin.
Z.Van Cleve, si e shihni klimën e biznesit këtu në Shqipëri? Dhe cilat janë mundësitë, por edhe sfidat, me të cilat janë përballur investitorët, ose bizneset amerikane këtu?
GRANT VAN CLEVE: Pyetje me vend, Deada. Do të anoj drejt optimizmit. Siç mund ta dini, Dhoma Amerikane e Tregtisë këtu bën një indeks biznesi dhe ai po lëviz në drejtimin e duhur. Fatkeqësisht, ende është nën 50% të perceptimit të biznesit, por besoj se klima është në fakt më e mirë se kaq.
Besoj se po ndodhin disa ndryshime legjislative. Përmenda më parë fjalën “jetueshmëri”. Mendoj se njerëzit janë të interesuar të jetojnë këtu.
Mund të ketë nomadë dixhitalë, punëtorë në distancë, shefa ekzekutivë dhe zyra rajonale që do të mendonin seriozisht për të jetuar në Shqipëri. Mendoj se regjimi rregullator po përmirësohet. Taksat ndoshta nuk janë më të mirat në rajon, por janë ende konkurruese.
Po ngjitemi edhe 4 ose 5 pikë në indeks. Ky është një lajm i mirë, diçka për t’u emocionuar. Por ende ka shifra që tregojnë se ka sfida. Ne ende kemi informalitet në ekonomi.
Një përqindje shumë e lartë operon në mënyra që nuk kontribuojnë në sistemin e taksave. Kjo e bën më të vështirë për kompanitë.
Ende kemi probleme me titujt e pasurive të paluajtshme, që janë sfiduese. Ende kemi probleme me inspektimet. Të gjitha këto kanë kosto për biznesin. Por pjesa më e keqe është se krijojnë hezitim, e dini, ashtu si kur je në makinë dhe ke këmbën te gazi apo te frenat.
Ka mënyra që nuk do të ishte shumë e vështirë që Shqipëria t’i bënte investitorët ta hiqnin këmbën nga frenat dhe t’i jepnin gaz, por kjo kërkon punë.
Besoj se ka një vullnet në qeveri për të ndryshuar disa nga këto gjëra. Mendoj se ka reflektime mes shqiptarëve të zakonshëm për mënyrat në të cilat ne ende kemi informalitet.
Por e imagjinoj që mund t’i kapërcejmë ato gjëra. Mendoj se mundësitë janë më të mëdha se ato sfida. Dhe nga ato sfida, shumica e tyre janë të zgjidhshme.
Si mund t’i thellojmë marrëdhëniet ekonomike apo edhe tregtare midis dy vendeve?
DAVID WISNER: Mendoj se stabiliteti, parashikueshmëria, veçanërisht në taksa dhe mjedisin rregullator, janë absolutisht kritike. Do të jem i sinqertë, sa herë që një biznes amerikan vjen dhe flet me ne, këto pika janë në krye të listës.
Çështjet e pronësisë së tokës, natyrisht, janë masive. Sepse duhet të dish se ajo që është nën këmbët e tua do të jetë e jotja edhe nesër, dhe se nuk po qëndron mbi një pikëpyetje.
Kjo është jashtëzakonisht e rëndësishme. Përparimi që është bërë në reformën e drejtësisë dhe, sigurisht duhet bërë më shumë për të ulur korrupsionin, është absolutisht kritik për bizneset amerikane. E dëgjoj këtë gjatë gjithë kohës. Bizneset duan të dinë se do të trajtohen drejtësisht.
Nuk duan të kenë avantazh, nuk duan trajtim të veçantë, por duan të dinë se do të jenë në gjendje të përdorin paratë e tyre, në një mënyrë të drejtë dhe konkurruese.
Shqipëria është një treg i vogël, një ekonomi prej 24 miliardë dollarësh. Dhe kur ke konkurrentë të mëdhenj, si Greqia dhe Italia, duhet të jesh në gjendje të tregosh se këtu është vendi ku duhet të bësh biznes.
Dhe siç tha Grant, mendoj se padyshim ekziston vullneti dhe pastaj do të jetë shumë, shumë e rëndësishme, që ky vullnet të pasohet nga veprime në çdo anë.
Shqiptarët janë shumë të talentuar. Ka një nivel të lartë arsimimi këtu. Janë njerëz mbresëlënës, me aftësi të mëdha gjuhësore.
Një gjë që më ka magjepsur vërtet këtu është se, po, Shqipëria ishte e mbyllur për 45 vjet, por në 30 vitet e fundit, ka njerëz që kanë vizituar të gjithë botën, kanë mësuar gjëra nga jashtë, kanë sjellë ide këtu.
Ka një fuqi punëtore shumë të aftë. Dhe thjesht duhet bërë më shumë për ta kultivuar këtë dhe për ta avancuar.
Ju përmendët disa nga cilësitë e shqiptarëve, por a ka ndonjë aspekt të kulturës shqiptare që ju ka lënë përshtypje? Kjo është një pyetje për të dy ju.
GRANT VAN CLEVE: Mendoj se ne të dy e kemi përsëritur çështjen e gjuhës që unë e vlerësoj, arritjet tuaja arsimore lokale dhe jashtë vendit, sakrificat që njerëzit po bëjnë si familje drejt këtyre qëllimeve. E di që kjo nuk është unike për Shqipërinë, por mendoj se këtu i kemi në një masë të lartë.
Gjuha është pothuajse një gjë unike. Është vërtet mahnitëse sa të aftë janë ata në këtë drejtim. Mund të ndihesh vërtet rehat, duke jetuar këtu dhe siguria është e lidhur me atë ndjenjë mikpritjeje dhe krenarie.
Dhe mendoj se ka një shkathtësi. Më kujtohen ditët e mia të para këtu, kur jetoja me një familje në vitin 1991 dhe zonja e shtëpisë shkonte me biçikletë çdo ditë në punë, kontrollonte cilësinë në një fabrikë.
Shumicën e mbrëmjeve, bashkëshorti merrej me biçikletën, si e si ta rregullonte që të punonte, diçka me zinxhirin a tjetër…
Ka një aftësi për të parë një situatë dhe për të thënë: si mund ta zgjidh këtë? Dhe mendoj se shqiptarët e përforcuan këtë, duke shkuar duarbosh në emigracion në Itali dhe Greqi dhe vende të tjera, dhe përfunduan duke gjetur rrugën e tyre, pa pasur ndonjë avantazh.
Kështu që mendoj se kjo shkathtësi çon në sipërmarrje, çon në aftësinë për të zgjidhur problemet nëse angazhohen për këtë.
Nëse kanë një mentalitet “që është e vështirë për mua, sepse kam një disavantazh ose është e vështirë për mua, çfarë do të më japë shteti?”, ata do të jenë të dobët. Por nëse përdorin atë shkathtësi që kanë, besoj se shqiptarët mund të jenë një forcë reale për transformimin e biznesit.
DAVID WISNER: Do të shtoja gjithçka që kemi thënë, se sa jashtëzakonisht mikpritës janë shqiptarët.
Po, jemi krenarë për këtë.
DAVID WISNER: Dhe keni shumë të drejtë. Jashtëzakonisht mikpritës. Një gjë tjetër që do të thosha është ndjenja e ambicies. Kam vërejtur se njerëzit këtu nuk janë të kënaqur.
Ata duan më shumë. Ata duan më mirë. Ajo ambicie është absolutisht kritike për përmirësimin personal. Dhe është diçka që frymëzon të tjerët të angazhohen me ju.
Kam vënë re me angazhimet e mia me shqiptarët e përditshëm këtu që ata të frymëzojnë.
Zoti Wisner, a keni ndonjë rekomandim për qeverinë shqiptare, për të rritur investimet e huaja këtu në Shqipëri?
DAVID WISNER: Do nënvizoj atë që thashë më herët – duhet stabilitet, parashikueshmëri, luftë kundër korrupsionit, angazhimin dhe përkushtimin ndaj tij.
Dhënia e një mundësie të drejtë për bizneset amerikane. Kjo është ajo që ata duan. Nuk ka nevojë për asgjë të veçantë për ne. Por nëse e dimë që mund të konkurrojmë, do të konkurrojmë.
Mendoj se është shumë e rëndësishme të kuptojmë se zgjidhja e disa çështjeve të pronësisë së tokës do të jetë me rëndësi kritike.
Dhe, natyrisht, të gjitha përpjekjet që qeveria po bën për të mbajtur të rinjtë shqiptarë këtu do të jenë absolutisht thelbësore, sepse në një ekonomi të dijes, siç është Europa, dhe është e ardhmja e saj, të kesh të rinj të motivuar, të jashtëzakonshëm, do të jetë absolutisht thelbësore.
Mesazhi i z. WISNER
Duhet stabilitet, parashikueshmëri, luftë kundër korrupsionit, angazhimin dhe përkushtimin ndaj tij. Dhënia e një mundësie të drejtë për bizneset amerikane. Kjo është ajo që ata duan. Nuk ka nevojë për asgjë të veçantë për ne. Por nëse e dimë që mund të konkurrojmë, do të konkurrojmë. Mendoj se është shumë e rëndësishme të kuptojmë se zgjidhja e disa çështjeve të pronësisë së tokës do të jetë me rëndësi kritike. Dhe, natyrisht, të gjitha përpjekjet që qeveria po bën për të mbajtur të rinjtë shqiptarë këtu do të jenë absolutisht thelbësore, sepse në një ekonomi të dijes, siç është Europa, dhe është e ardhmja e saj, të kesh të rinj të motivuar, të jashtëzakonshëm, do të jetë absolutisht thelbësore.
Z.Van Cleve, si e shikoni zhvillimin e ekosistemit të startup-eve këtu në Shqipëri? Duke marrë në konsideratë se keni qenë të angazhuar në këtë sektor. Dhe, cilat janë potencialet e zhvillimit të sektorit teknologjik këtu?
GRANT VAN CLEVE: Pyetje me vend. Mendoj se qeveria ka të drejtë që e konsideron një fushë për rritje katalizuese, ose për zhvillim të shpejtë.
Siç u tha më parë, ajo ndjenja e ambicies, çështja arsimore, do të thotë se ka potencial për këto vende pune dixhitale, ku merr një sasi të caktuar dije. Ajo dije mund të transferohet lehtë.
Sistemi arsimor po fut kodimin në shkolla. Po bëjmë hapa përpara. Kanë prioritet disa institucione trajnimi të shkëlqyeshme botërore që janë këtu në sektorin privat si Holberton dhe Coding Dojo dhe të tjerë, për fëmijë, adoleshentë, të rritur.
Ka një ndjenjë që ne mund të krijonim forcat e punës të nevojshme, dhe pastaj këto forca të punës mund tërheqin vende pune. Kompanitë shqiptare në sektorin e IT-së po rriten shumë shpejt.
Disa prej tyre janë amerikane. Mund të jenë shqiptarë diaspore që janë kthyer këtu. Disa janë kompani më të mëdha që po fillojnë të krijojnë partneritete me ta.
Ka një shembull tani, Wolt, që sapo erdhi si pjesë e DoorDash, një kompani amerikane e madhe. Ata janë gjigantë. Mund të mos keni një qendër gjigante Amazon këtu, por mund të keni kompani si ato që vijnë në treg dhe shtojnë cilësinë dhe ndjenjën e konkurrencës.
Këta janë faktorë që na bëjnë të besojmë se tregu mund të jetë i madh. Nuk ka arsye që Shqipëria të mos marrë më shumë nga ky treg, dhe ne mund t’i trajnojmë relativisht lehtë.
Gjithashtu, ka disa nxitje nga qeveria në këtë sektor. Jam optimist për rrjedhën e zhvillimeve. Ende ka punë për të bërë. Kemi 2 kodues për 1,000 njerëz, ndërsa kryesuesi në Ballkanin Perëndimor ka 7.
Dhe mund ta përdorim këtë si trysni. Nga ana tjetër, Izraeli ka 22 për 1,000. Pra, ka një hendek. Ka punë për të bërë, por nuk ka arsye që 2 të mos bëhen 3, 4, ose 5, dhe këto kompani të prodhojnë cilësi, që tërheqin më shumë. Mund të rritet shumë shpejt.
A keni ndonjë mesazh për audiencën tonë, ose për qytetarët shqiptarë, autoritetet lokale, apo qeverinë?
DAVID WISNER: Ne besojmë me vendosmëri se Dhoma është një zë kyç për sektorin privat. Dhe, sa më shumë që Dhomat mund të jenë të lira për të bërë llojin e punës që bëjnë, përkrahja për bizneset, për rritjen e vërtetë të sektorit privat, organik dhe të pavarur është tërësisht kritike.
Ky është qartësisht roli që luan Dhoma Amerikane, por unë do të thosha se kjo gjë është edhe më e gjerë se kaq. E di që kjo përfshin edhe Dhomat e tjera që janë të pranishme këtu.
Ne amerikanët, vërtet besojmë në fuqinë e tregut të lirë dhe sa më shumë liri që mund të kemi, që këto organizata mund të kenë, mendoj se është vërtet e rëndësishme.
Ne presim me padurim që më shumë kompani amerikane të bashkohen në Dhomë gjatë viteve të ardhshme, që Dhoma të jetë një zë për rritjen e përgjegjshme të sektorit privat në këtë vend, dhe një organizatë, që padyshim, mund të ndihmojë në shumëfishimin e mesazhit të vlerave ose interesave amerikane në rajon, në Shqipëri në veçanti.
GRANT VAN CLEVE: Unë do të theksoj të njëjtën gjë. Mendoj se ka një bashkëpunim të mirë me shtetin në drejtim të këtyre gjërave. Ka njerëz vizionarë, por ne duhet të lëmë hapësirë për sektorin privat të sjellë energjinë dhe sipërmarrjen. Do të inkurajoja shqiptarët: Nëse jeni këtu, mos u largoni.
Nëse nuk jeni këtu, mendoni rikthimin. Sepse këtu ka potencial, ka mundësi, ndonëse ende ka sfida. Por jam i bindur se do t’i përballojmë shumë prej këtyre sfidave.
Dhe kur vendi po bëhet tërheqës në tregun global, kur turizmi po rritet, kur puna në distancë po tërheq më shumë të huaj këtu, transferimi i dijes, të ardhurat nga ky transferim, ndërhyrja e kapitalit nga Amerika dhe nga vende të tjera; të gjitha këto tregojnë se kemi një periudhë të vërtetë zhvillimi, përballë nesh.
Ka gjithnjë një përzierje optimizmi dhe pesimizmi, por do kthehem aty ku e nisa. Mendoj se duhet të jemi optimistë dhe madje të fillojmë të marrim disa hapa të guximshëm. Monitor
