Në një studim të parë rajonal në kuadër të projektit “Krijimi i sinergjisë në Ballkanin Perëndimor për forcimin e arsimit, kërkimit dhe shkencës”, Shqipëria identifikohet me problematikën e ikjes së trurit, në fushën e arsimit dhe shkencës. Studimi citon se, ‘ky rezervuar’ gjithnjë në rritje i “trurit” shqiptar mund dhe duhet të mobilizohet në dobi të zhvillimin socio-ekonomik të vendit, veçanërisht nëse ekzistojnë kushte specifike.
Studimi përfshin detaje edhe për vendet e tjera të Ballkanit, ndërsa për vendin tonë bëhet me dije se, ka ende pengesa në zbatim të akteve nënligjore në fushën e hulumtimeve shkencore, por të qenit vend kandidat për BE, i jep Shqipërisë një shtysë pozitive për zhvillim.
Tjetër problematikë e nënvizuar për vendin tonë, është shuma më e ulët në rajon shpenzuar për kërkimin shkencor. “Përfshirja e një granti për kërkimin shkencor është një inovacion pozitiv për hulumtimin. Por, shuma e shpenzuar është shumë e ulët nëse e krahasojmë atë me vendet e tjera në rajon.”
Sipas raportit, vendet e Ballkanit Perëndimor kanë bërë hapa të rëndësishëm përpara nëpërmjet forcimit dhe përmirësimit të sistemeve kombëtare të arsimit, kërkimit shkencor, teknologjisë dhe inovacionit, megjithatë mbetet një ndryshim i konsiderueshëm në nivelin e performancës midis vendeve. “Për të përmirësuar situatën në rajon, BE-ja ndërmerr iniciativa të ndryshme në bashkëpunim me vendet e Ballkanit Perëndimor gjatë dekadës së fundit, siç është Strategjia Rajonale e R & D e Ballkanit Perëndimor për Inovacionin (WBRIS-TA), Strategjia e Evropës Juglindore 2020 (SEE Strategjia e BE-së për Rajonin e Danubit, Strategjia e BE-së për Rajonin e Adriatikut dhe Jonit (EUSAIR) dhe Procesi i Berlinit. Me kontributin e vazhdueshëm të BE-së, vendet e Ballkanit Perëndimor kanë hulumtuar mundësitë e përdorimit të përbashkët të fondeve të BE- dhe zhvillim, dhe fonde të tjera ndërkombëtare, dhe kanë përshpejtuar më tej integrimin e rajonit në ERA dhe Unionin e Inovacionit.”-thuhet në raport.
Ky studim ofron një hartë të plotë të të gjitha strukturave shtetërore, strategjive kombëtare të miratuara, legjislacionit dhe buxhetit të dedikuar për fushat e kërkimit dhe edukimit, duke ofruar një pamje të qartë të situatës aktuale në të gjitha rajonet e Ballkanit Perëndimor në përgjithësi. Përveç kësaj, përmes një këndvështrimi rajonal ai trajton faktorët që pengojnë thithjen e fondeve të BE-së në arsim dhe hulumtim. Duke qenë një i parë i këtij lloji, duke krahasuar gjendjen aktuale të vendeve të Ballkanit Perëndimor përmes të dhënave cilësore dhe sasiore të mbledhura dhe të analizuara, studimi shërben si një mjet i vlefshëm për të trajtuar dhe komunikuar pamjen e gjerë në rajonin e Ballkanit Perëndimor, sfidat e përbashkëta dhe veçoritë e vendeve, pasuar nga rekomandime konkrete.
Mbi Shqipërinë
Shqipëria, si shumica e vendeve evropiane, ka fushën e kërkimit shkencor të integruar brenda Arsimit të Lartë Institucioneve. Në dekadën e fundit, institucionet e larta dhe ato kërkimore po kalojnë një proces reformimi shumëfunksional për të arritur përputhjen me standardet evropiane. Nga ndryshimet politike ligji për arsimin e lartë në Shqipëri ka kaluar nëpër një zinxhir zhvillimesh. Duke filluar nga viti 1994, ligji për arsimin e lartë ka pësuar 4 shqyrtimet kryesore. Ligji nr. 9741/2007 ishte i rëndësishëm pasi ai solli ndryshime si rezultat i përshtatjes së tij me
të Procesit të Bolonjës, duke përfshirë Arsimin e Lartë Shqiptar në sistemin Europian. Liberalizimi i NSH-së ishte një proces transformimi i thellë me pasoja pozitive dhe negative,
es. Në përgjithësi krijoi më shumë mundësi, konkurrencë dhe një shumëllojshmëri opsionesh për të zgjedhur për studentët dhe akademikë si dhe sfidat në lidhje me cilësinë dhe kontrollin e procesit të arsimit dhe hulumtimit. Përtej aspektet pozitive, Ligji nr.9741 / 2007 gjithashtu solli probleme në arsimin e lartë, sidomos me arsimin jo- shtimi i kontrolluar i institucioneve private të arsimit të lartë. Kështu, në 2014-2015 një reformë në arsimin e lartë dhe u krye hulumtimi shkencor. Si pasojë e vitit 2014, 18 IAL private nga 44 u mbyllën dhe 13 të tjera
pezulluar. Tre degë të IAL publike dhe 1 IAL publike u mbyllën gjithashtu. Për më tepër, nuk ka kuota të reja për pranimi në studimet e doktoraturës, iu është dhënë IAL publike nga viti 2013 deri më tani. Ligji më i fundit mbi Arsimin e Lartë u miratua në vitin 2015; ishte Ligji nr. 80/2015 dhe procesin e riorganizimit e sistemit të kërkimit shkencor nëpërmjet Akademisë së Shkencave ka krijuar vetëm për momentin një kornizë moderne institucionale, e cila krijon premisat për një zhvillim më të shpejtë të kërkimit shkencor dhe përmirësimin e cilësisë në IAL. Struktura aktuale në kuadrin e ligjit të ri të Arsimit të Lartë ka për qëllim zhvillimin dhe shpërndarjen e njohurive përmes mësimdhënies, aktivitetit shkencor dhe hulumtues dhe ofrimit të shërbimeve, duke ndikuar në zhvillimin e mëtejshëm të ekonomisë së vendit dhe standardeve demokratike dhe qytetare. Ajo synon gjithashtu për të rritur më tej autonominë e institucioneve të arsimit të lartë si në aspektin institucional, akademik, organizativ, analitike dhe financiare.
Edhe pse kanë kaluar tre vjet nga miratimi i ligjit, shumë çështje që kanë të bëjnë me aktet nënligjore dhe vakumi i krijuar në hulumtimet shkencore në IAL mbetet për t’u zgjidhur. Kjo periudhë u shoqërua nga një publik debat midis komunitetit akademik dhe Ministrisë së Arsimit, Sportit dhe Rinisë. Në 2016, në kuadër të punës për hartimin e Strategjisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor, Teknologjisë dhe Inovacionit 2017-2022, u mbajt një regjistrim për identifikimin dhe vlerësimin e kapaciteteve kërkimore në vend. Në të njëjtën kohë kanë filluar procesin e reformës institucionale të Kërkimit Shkencor dhe Ligjit të ri për Shkencën, Teknologjinë dheInovacioni pritet të reformojë kornizën e mbetur ligjore që nga viti 1994 i ndryshuar në vitin 1998. Procesi i reformës është subjekt i institucionit të Akademisë së Shkencave si institucioni kryesor për kërkimin shkencor në Shqipëri. Me zhvillimet e reja ligjore, synon të frenojë një fenomen negativ siç është ikja e trurit. Shqipëria ka përjetuar një “largim të trurit” masiv dhe një kolaps të objekteve të saj të infrastrukturës kërkimore. Sipas në një studim të kohëve të fundit nga UNDP vlerësohej se “duhet të ketë së paku 2,500 doktorë dhe kandidatë doktorantë në Shqipëri, të cilët janë zhvendosur në vendet e OECD. Për një vend të vogël si Shqipëria, ky grup hulumtuesish nuk është i parëndësishëm dhe vlerësohet se rreth 40% e shqiptarëve që kanë një doktoraturë dhe vlerësohet më shumë se 25% e potencialit akademik të vendi. Ky rezervuar gjithnjë në rritje i “trurit” shqiptar mund dhe duhet të mobilizohet në dobi të zhvillimin socio-ekonomik të vendit, veçanërisht nëse ekzistojnë kushte specifike “. Një faktor që po i jep një shtysë pozitive arsimit të lartë dhe kushtetutës në Shqipëri është përfshirja e Shqipërisë në proceset e integrimit evropian. Si vend kandidat për anëtarësim në BE, Shqipëria ka qenë në mënyrë aktive, vullnet në bashkëpunimin rajonal dhe bashkë-nënshkruar Strategjinë Rajonale për R & D të Ballkanit Perëndimor të miratuar në tetor 2013. Komisioni Evropian solli së fundmi raportin e vitit 2018 për Shqipërinë, pjesë e Ballkanit Perëndimor dhe i kanë rekomanduar Këshillit të fillojë negociatat e pranimit në BE me vendin. Për herë të parë Shqipëria, ka qenë institucionalisht pjesë e Programit të 7-të Kornizë të Bashkimit Evropian për të Hulumtimi Shkencor dhe Inovacioni FP7 2007 – 2013. Pjesëmarrja në programin e FP7 u mundësua, duke e marrë nga buxheti i shtetit një shumë prej rreth 200,000 euro që ishin 1/4 e kontributit të Shqipërisë dhe pjesa tjetër ishte financuar nga fondet e BE-së CARDS / IPA.
Bazuar në Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2013-2020 (SKZHI II), ka sektorë prioritarë për hulumtime të cilat konsiderohen të rëndësishme për të përmbushur sfidat shoqërore dhe për nxitjen e rritjes dhe prodhimit për të absorbuar papunësinë e lartë:
• TIK-u;
• bujqësia (veterinaria, kopshtet zoologjike), ushqimi dhe bioteknologjia;
• Shkencat shoqërore dhe Albanologjia;
• biodiversiteti dhe mjedisi;
• Uji dhe energjia;
• Shëndeti dhe shkenca e materialeve.
Për më shumë se një dekadë shpenzimet publike në arsim në krahasim me PBB (%) në Shqipëri nuk tejkalojnë 3.3%. sipas Raportit të Komisionit Evropian (2018) në vitin 2015 dhe 2016 shpenzimet publike për arsimin në krahasim me PBB-në ishte 3.1%. Kuadri i ri ligjor është inovativ në aspektin e financimit nga buxheti i shtetit institucionet publike të arsimit të lartë dhe të kërkimit. Së fundmi, Vendimi nr. 75, datë 12.2.2018 “Për miratimin e modeli financiar i institucioneve publike të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor “e përcakton këtë grant në
formën e granteve, duke u dhënë fondeve të pashpenzuara mundësinë për të shpenzuar për vitin e ardhshëm. Granti i IAL dhe shkencore hulumtimi i përbërë nga:
a. Granti për Politikat e Zhvillimit për Institucionet Publike të Arsimit të Lartë, deri në 10% të totalit vjetor
b. Granti i mësimdhënies, që nuk është më pak se 85% e grantit total vjetor;
c. Dhënia e kërkimit shkencor dhe aktiviteteve krijuese, që është 5% deri në 10% të totalit të granteve vjetore.
Përfshirja e një granti për kërkimin shkencor është një inovacion pozitiv për hulumtimin si një e tërë. Dhe akoma, shumashpenzuar është shumë e ulët nëse e krahasojmë atë me vendet e tjera në rajon.
