Lexuesi nuk ka nevojë për autorët vendas që të përmbushë kërkesën e tij për lexime poetike. Ai nuk ka arsye të ushqejë ndonjë iluzion shpresëdhënës në lidhje me poezinë shqipe. Lexuesi e përjeton poezinë brenda vetes – edhe pa poetin. Poeti veçsa e ndihmon lexuesin të lexojë poezinë e shpirtit të tij.
Bisedë midis poetit Petrit Nika me poetin Alban Bala
Petrit Nika: Përshëndetje Alban! Bisedën me juve do doja ta filloja me një këndvështrim tuajin mbi natyrën e poezisë. Ju jeni një poet i shprehjes së ndjenjës në mënyrë të ekonomizuar dhe brilante. Poezitë tuaja bartin një tis sentimenti dhe mistike të ëmbël. Poeti amerikan Carl Sandburg e perifrazon poezinë si ditari i një qenie deti që jeton në tokë dhe dëshiron të ngjitet në qiell. Mua më duket se ky perfirazim i shkon shumë për shtat poezisë suaj. Si e konceptoni ju natyrën e poezisë?
Alban Bala: Unë kam bindjen se më shumë se për natyrën e poezisë, është më e drejtë të flasim për natyrën e njeriut që e shkruan atë; dhe natyrshëm për ata që e përjetojnë si lexues.
Poezia shkruhet një herë dhe lexohet pafundësisht, paprerë, nga sy që e shohin prej vendesh dhe epokash të ndryshme dhe e personalizojnë atë mjaftueshëm. Në këtë zhvendosje poezia fiton atë pahun e saj të papërsëritshëm e të artë të vlerës: ajo ndryshon pronësi, logjikë, përqasje. Ajo i përket atij që e lexon më tepër sesa atij që e shkruan. Njëherësh kjo nuk e bën poezinë asesi impersonale. Ajo e çliron atë nga prangat e përkohshmërisë.
Ky “profanim” prej ikone tokësore – në llojin e saj – e bën poezinë “të shenjtë”. Dhe njëherësh e bën atë të pandryshueshme, statuje e çastit të zemrës që rreh: të gjithë e kanë parë, të gjithë e kanë njohur. Por ajo nuk i përket askujt – përtej çastit të leximit.
Përkufizimi i poezisë si një Ditar më pëlqen dhe më rri mirë: poetika është mënyrë jetese, është përdita e zemrës që jeton emocionalisht përjetimet e saj në heshtje dhe i shpall ato në ndërveprim njerëzor – po aq sa edhe letrar.
Nëse pyetja është si e shkruaj unë poezinë – unë di se më shumë jam unë që shkruhem prej saj. Unë përkthej atë që shoh, që ndjej, që perceptoj në gjurmë që arrijnë si tinguj, si ngjyra, si vizione – dhe për fat të keq, sa më shumë rritem, aq më i pakënaqur jam nga këto “shqipërime” gjendjesh – që kalojnë përmes meje si drita përmes një peme. Poezia ime është vetëm gjurma e dridhshme e dritës mbi livadhin e jetës sime. Por kur shkruaj, unë flas me veten: unë jam publiku im.
Petrit Nika: Në praktikën e studimeve letrare shpesh disa poetë i lidhim me epokën. A mendoni se poeti duhet të shkrihet me epokën? Apo duhet të jetë diçka më shumë se kaq?
Alban Bala: Unë besoj se ne kemi sot një perceptim shumë më libertar në raport me poezinë, krahasuar me gjykimin skolastik, apo me traditën e kritikës rreth saj.
Çfarë quajmë sot poezi? Prej kësaj pyetjeje – unë lehtë e kam të ngre supet: a përkufizohet dot më, në kushtet tona – një “epokë”?
A mund të quhet Rupi Kaur më pak poete se Emily Dickenson? Njëra hyri në poezi nga dera e ngushtë e tweeter-it, tjetra nga dera e madhe e librit. Rupi Kaur – njëlloj si poetët e mijëvjeçarit të parë në Japoni, i solli poezitë e saj bashkë me vizatime. Cilës epokë i përket thellë-thellë ajo? Në vargje – lirisë dhe dinjitetit femëror. Po Dickenson a nuk është një shëmbull i njëjtë fuqie?
Unë besoj se arti është dëshmia më e mirë e ciklit qarkullues të qytetërimeve. Dhe në këtë kuptim – arti është i lirë nga përkufizimet – apo aq më keq – nga ngushticat e epokave. Përkatësia politike apo angazhimi shoqëror i autorëve – është faqe e ditarit të tyre vetjak, jo detyrimisht një dëshmi artistike. Poezitë politike të Janis Ricos apo poema Zgjohu Druvar – e Pablo Nerudës – erdhën si art në tryezën e historisë letrare. Por a mbesin dot të tilla pas një shekulli?
Në këtë kuptim unë do të thoja se metri i vërtetë i artit është jetëgjatësia e vlerës në sytë e lexuesit. Qysh në çastin e dorëzimit të një teksti – autori ka vdekur. Teksti jeton – për aq kohë sa lexuesi i tij e çmon gjallë.
Petrit Nika: Në raste tronditjesh të mëdha shoqërore, fjala vjen siç ishte viti 1997 në Shqipëri, apo viti 1999 në Kosovë, publiku i rikthehet poezisë atdhetare e politike, me pak fjalë poezisë së angazhuar. A është ky shkaku që kjo lloj poezie ka mbijetuar më me sukses në memorien e popullit tek ne?
Alban Bala: E para, kam ndjesinë se ndajmë gjykime të ndryshme mbi poezinë e angazhuar. Unë nuk e shoh dot poezinë të veshur me uniformë ushtarake apo me diviza të tjera – të cilitdo lloj. Sipas meje çdo poezi e mendimit – e cila ngrihet mbi argumenta socio-ekonomikë, socio-psikologjikë, ravgime historike, apo gjykime etike kolektive – meriton të quhet poezi cerebrale. Eminesku është një shembull i shkëlqyer i mësuesisë së mendimit në poezi. Szymborska është po ashtu një poete moderne, një nobeliste e ngritur mbi shpatullat e mendimit semi-prozaik – brenda një poetike atipike – por që tronditi botën.
Sa për kujtesën popullore – unë do t’ju ftoja të mos ta vini dorën në zjarr. Këtu më shumë ka sunduar praktika propagandistike e diktaturave në ndërtimin e një kujtese: përsëritja dhe edukimi i detyrueshëm. Pa folur për median në komunizëm dhe pas tij.
Kujtesa në poezi është dashuri e thellë. Patriotizmi folklorik nuk ka lidhje me artin.
Petrit Nika: Cilët poetë lexoni më shpesh ju Alban Bala?
Alban Bala: Poetët e mirë: klasikë ose jo. Ndjek me kënaqësi poetët e rinj – ata që mund të lexoj – në shqip, italisht, anglisht… Ndjek emrat që shpërfaqen nga festivalet e poezisë në botë dhe padyshim përpiqem të kuptoj prirjet e reja – sidomos në gjuhë të largëta me shqipen, apo gjuhët latine. Kam parë me kënaqësi një rritje të pranisë së poezisë që vjen nga Lindja – përfshi Indinë. Shumë prej këtyre autorëve sot jetojnë në Amerikë të Veriut, apo në Europë. Vërej me kënaqësi fuqizimin e pozitave të poezisë së folur (recituar) – një prirje që ka pushtuar së fundmi edhe muzikën e më të rinjve, në një mënyrë shumë më pak poetike se sa do të doja. Dashuroj E. E. Cumming – një autor që në Shqipëri njihet pak për fat të keq dhe Frederik Rreshpen – i cili njihet sot nga të gjithë. Për kënaqësi të bisedës dua t’ju them se kam gjetur një mijë herë më shumë poezi në një roman si “Zoti i Gjërave të Vogla” të Arundati Roi-t, se sa në dhjetra botime poetike, të vjetra e të reja.
Petrit Nika: A mendoni se poezia shqipe i realizon pritshmëritë e lexuesit të sotëm shqiptar?
Alban Bala: Pritshmëria është produkt i një iluzioni që ushqen një shpresë. Pritshmëria gjithashtu reflekton një nevojë të brendshme të një pale ndaj një tjetre. Në këtë aspekt ndoshta janë poetët shqiptarë ata që ende kanë një pritshmëri të caktuar ndaj lexuesit vendas.
Lexuesi nuk ka nevojë për autorët vendas që të përmbushë kërkesën e tij për lexime poetike. Ai nuk ka arsye të ushqejë ndonjë iluzion shpresëdhënës në lidhje me poezinë shqipe. Lexuesi e përjeton poezinë brenda vetes – edhe pa poetin. Poeti veçsa e ndihmon lexuesin të lexojë poezinë e shpirtit të tij.
Nëse do të kishim një kritikë të institucionalizuar letrare mbi poezinë – ajo mund të kishte disa pritshmëri ndaj poezisë. Por nuk e kemi.
A kanë poetët ndonjë pritshmëri nga poezia që shkruajnë? Përtej dëshirës që të lexohen, nuk e besoj se dikush mund të ushqejë ndonjë pritshmëri tjetër. Poezia i përket çastit – dhe ai sapo iku… A mund të ketë njeriu ndonjë pritshmëri nga ditari i tij (i zemrës)? Ndoshta… ndoshta që fëmija i tij një ditë ta kuptojë prindin që nuk e njohu dot…
Petrit Nika: Modestia është një virtyt që shpesh nuk gjendet tek poetët, sepse pothuajse secili prej tyre mendon se është më i madhi në botë – thotë Servantes. Ju ç’mendim keni për këtë fenomen?
Alban Bala: Padyshim Servantes flet për heroin lirik më të njohur të globit: Don Kishotin. Unë nuk jam i tillë.
Pa modesti unë besoj se mjeshtrat e mëdhenj të poezisë mbesin të paarritshëm. Pa modesti unë besoj se nesër, do të dalë një vajzë, apo një djalë krejt i panjohur, të cilin do ta kem zili me shpirt e do ta dua më fort se veten për bukurinë e vargjeve dhe mençurinë hyjnore të poezisë që shkruan.
Pa modesti – unë besoj se po le mbrapa veç veten time. Poezia është një trashigimi shpirtërore që njerëzit – herë pas here – përcjellin nga një brez në tjetrin. Fati i saj është po aq i palexueshëm sa fati i njeriut.
Petrit Nika: Të rinjtë e sotëm, nuk e njohin fare letërsinë e pas viteve “90. Por edhe lexuesit në moshë më të madhe e njohin shumë pak. A mendon se duhet të kemi një rishikim të historisë së letërsisë shqipe? A ka ardhur koha të flitet për letërsinë e këtyre tre dekadave të fundit në katedrat universitare?
Alban Bala: Në qoftë se gjuha dhe logjika e këtij ligjërimi do të mbetet e njëjta me atë që është përdorur për letërsinë e shekullit të 20-të, më mirë të heshtet. Rileximi i krijmtarisë së një brezi do të ndodhë pashmangshëm. Sado vonë.
Përkufizimin më zbavitës për kritikët (e artit) e ka dhënë Eminesku në përkthimin brilant të Aurel Plasarit. I ftoj të rinjtë ta lexojnë.
Petrit Nika: Si e shikoni mbijetesën e poezisë në kushtet e reja të hiperteknologjisë digjitale?
Alban Bala: Përmenda Rupi Kaurin si një shembull tipik të një epoke digjitale: poezia nuk ka lidhje me mjetet e komunikimit. Ajo vetëm i përdor ato si një vajzë e bukur që nuk ka rëndësi se me çfarë do të arrijë në qytetin e ëndrrave: mbi një kalë të egër, apo mbi një tren modern me një shinë me jastëk ajri… Poezia i përket shpirtit, jo mjeteve që njeriu zgjedh për t’u shpërfaqur.
Nëse poezia zgjeron qiejt e gjuhës dhe sjell stinët e saj në themelet e universit njerëzor, ajo nuk cënohet nga ndryshimet e mjedisit. Pranvera vjen njëlloj mbi fushat, malet, kënetat dhe ekziston brenda tyre, pavarësisht tyre, si një gjendje natyrore… një formë ekzistence siç thotë Jung-u – e paradhënë, krejt deterministe në shprehje.
Sa ndryshon kjo epokë digjitale lexuesin është një tjetër pyetje. Por sot, sipas meje, ka më shumë lexues të poezisë sesa më parë. Të poezisë së mirë, apo të keqe? Secili lexon poezinë – sipas modelit të tij, formimit të tij, çastit personal – i cili nuk mund të paragjykohet me përgjithësime.
Petrit Nika: Pas postmodernizmit, a mendoni se mund të ketë prapë izma të reja në letërsi?
Alban Bala: E përmenda pak më lart aftësinë e artit për të riqarkulluar qytetërime të mendimit. Unë besoj se cdo risi që do të shfaqet, ashtu si deri më sot – do të jetë e ndërtuar me gurët e një kulture të mëhershme, të rimenduar gjatë.
Petrit Nika: Ju lutem, a mund të na thoni diçka për planet tuaja të afërta krijuese?
Alban Bala: Nuk ka plane krijuese në jetën e një poeti. Ka plane botimi ndoshta.
Në këtë aspekt unë synoj të botoj një, apo më shumë libra – ndërsa kam mbi 1.250 faqe të reja me vjersha të shkruara qysh prej librit të fundit. Një pjesë e vogël e tyre u përkthyen sipas shijes së përkthyeses së talentuar Rozana Belli dhe u botuan bujarisht në Turqi në një volum të vogël që mban po atë titull që do të ketë botimi i plotë në shqip: “Puthlutja ime”.
Në aspektin e planeve unë synoj të vazhdoj të jetoj dhe pjesë e kësaj ekzistence – kam shpresë se do të jetë edhe përjetimi në vargje i përditës sime kryeulët, të përcjellë me zemër, jo veç me trup.
