Pamjet e publikuara nga Ukraina të trupave të pajetë të civilëve në rrugët e qytetit Bucha, ka sjellë një reagim të ashpër nga ndërkombëtarët të cilët kanë hedhur akuza ndaj Rusisë për kryerjen e krimeve të luftës.
Gjykata Ndërkombëtare Penale tashmë ka filluar hetimin nëse po ndodhin krime lufte dhe Ukraina gjithashtu ka ngritur një ekip për të mbledhur prova.
Çfarë është një krim lufte?
Mund të mos duket kështu, por edhe lufta ka “rregulla”, siç shprehet Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq. Këto janë të përfshira në traktatet e quajtura Konventat e Gjenevës dhe një varg ligjesh dhe marrëveshjesh të tjera ndërkombëtare.
Civilët nuk mund të sulmohen qëllimisht, as infrastruktura që është jetike për mbijetesën e tyre. Disa armë janë të ndaluara për shkak të shkatërrimeve që ato shkaktojnë. Të tilla janë minat tokësore kundër personelit dhe armët kimike ose biologjike. Të sëmurëve dhe të plagosurve u duhet ofruar ndihmë. Veprat e rënda si vrasja, përdhunimi ose persekutimi masiv i një grupi njihen si “krime kundër njerëzimit”.
Çfarë akuzash ka pasur për krimet e luftës të kryera në Ukrainë?
Hetuesit dhe gazetarët kanë gjetur atë që duket të jetë dëshmi e vrasjes së qëllimshme të civilëve në Bucha, një qytet në periferi të Kievit dhe zona të tjera aty pranë. Forcat ukrainase thonë se kanë gjetur varre masive dhe ka prova se civilët janë qëlluar për vdekje pasi u lidhën nga këmbët dhe duart.
Javën e kaluar, Sekretari Amerikan i Shtetit Antony Blinken tha se Rusia kishte “shkatërruar ndërtesa banimi, shkolla, spitale, infrastrukturë kritike, automjete civile, qendra tregtare dhe ambulanca” – veprime që SHBA-të thanë se përbënin krime lufte.
Në mars, një sulm rus në një teatër në Mariupol, dukej se ishte vendi i parë i konfirmuar i një vrasjeje masive. Fjala “fëmijë” ishte shkruar me shkronja gjigante jashtë ndërtesës. Ukraina më parë e quajti sulmin ajror të Rusisë në spitalin e Mariupolit një krim lufte .
Britania e Madhe thotë se Rusia ka përdorur eksplozivë termobarikë, të cilët krijojnë një vakum masiv duke thithur oksigjen. Këto nuk janë të ndaluara, por përdorimi i tyre i qëllimshëm pranë civilëve me siguri do të shkelte rregullat e luftës. Shumë ekspertë argumentojnë se pushtimi në vetvete është një krim nën konceptin e “luftës agresive”.
Si mund të ndiqen penalisht kriminelët e dyshuar të luftës?
Ka pasur një sërë gjykatash të njëpasnjëshme që nga Lufta e Dytë Botërore, duke përfshirë gjykatën që hetonte krimet e luftës gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë. Gjithashtu u krijua një organ për të ndjekur penalisht ata që ishin përgjegjës për gjenocidin në Ruandë të vitit 1994. Sot, Gjykata Ndërkombëtare Penale (ICC) dhe Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND) kanë role që mbështesin rregullat e luftës.
Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND) vendos për mosmarrëveshjet midis shteteve, por nuk mund të ndjekë penalisht individë. Ukraina ka nisur një çështje kundër Rusisë. Nëse GJND-ja do të vendoste kundër Rusisë, Këshilli i Sigurimit i OKB-së (KSOKB) do të ishte përgjegjës për zbatimin e kësaj. Por Rusia, një nga pesë anëtarët e përhershëm të këshillit, mund të vërë veton ndaj çdo propozimi për ta sanksionuar atë.
Gjykata Penale Ndërkombëtare (ICC) GJNP-ja heton dhe ndjek penalisht kriminelët individualë të luftës që nuk janë para gjykatave të shteteve individuale. Është pasardhësi i përhershëm modern i Nurembergut, i cili ndoqi penalisht udhëheqësit kryesorë nazistë në 1945. Nuremberg vendosi parimin se kombet mund të krijonin një gjykatë speciale për të mbështetur ligjin ndërkombëtar.
A mundet GJNP të ndjekë penalisht shkeljet në Ukrainë?
Kryeprokurori i ICC-së, avokati britanik Karim Khan QC, thotë se ka një bazë të arsyeshme për të besuar se krimet e luftës janë kryer në Ukrainë. Hetuesit do të shqyrtojnë akuzat e së kaluarës dhe të tashmes, duke shkuar deri në vitin 2013, përpara aneksimit të Krimesë nga Rusia në Ukrainë.
Nëse ka prova, prokurori do t’u kërkojë gjyqtarëve të GJNP-së të lëshojnë urdhër-arreste për të sjellë individë në gjyq në Hagë. Por ka kufizime praktike për fuqinë e tij. Gjykata nuk ka forcën e saj policore, kështu që mbështetet në shtetet individuale për të arrestuar të dyshuarit.
Rusia nuk është anëtare e gjykatës, pasi u tërhoq në vitin 2016. Presidenti Putin nuk do të ekstradojë asnjë të dyshuar. Nëse një i dyshuar shkon në një vend tjetër, ai mund të arrestohet, por kjo është një “nëse” shumë e madhe.
A mund të ndiqen penalisht presidenti Putin, gjeneralët apo udhëheqës të tjerë?
Është shumë më e lehtë t’i kapësh një krim lufte ushtarit që e kryen atë, sesa liderit që e urdhëroi atë. Hugh Ëilliamson i Human Rights Ëatch – ekspert në mbledhjen e provave të krimeve të luftës në konflikte – thotë se ka prova të ekzekutimeve dhe abuzimeve të tjera të rënda nga forcat ruse.
Ai thotë se krijimi i “zinxhirit të komandës” është shumë i rëndësishëm për çdo gjyq të ardhshëm.
“Ka një episod interesant në raportin tonë në Ukrainë, ku një komandant udhëzon ushtarët të nxjerrin dy civilë dhe t’i qëllojnë për vdekje,” i tha ai BBC News. “Dy nga ushtarët kundërshtojnë këtë dhe atë komandë nuk është kryer. Pra, ka prova të qarta të disa incidenteve në ushtrinë ruse, por edhe një element komandimi dhe kontrolli për të.”
GJNP-ja gjithashtu mund të ndjekë penalisht veprën penale të “luftës agresive”. Ky është krimi i një pushtimi apo konflikti të pajustifikuar, përtej veprimeve të justifikueshme ushtarake në vetëmbrojtje. Filloi në Nuremberg, pasi gjyqtari i dërguar nga Moska bindi aleatët se udhëheqësit nazistë duhet të përballen me drejtësinë për “krime kundër paqes”.
Megjithatë, profesori Philippe Sands QC, një ekspert për të drejtën ndërkombëtare në University College London, thotë se ICC nuk mund të ndiqte penalisht liderët rusë për këtë, sepse vendi nuk është nënshkrues i gjykatës. Në teori, Këshilli i Sigurimit i OKB-së mund t’i kërkojë ICC-së të hetojë këtë vepër. Por përsëri, Rusia mund të vërë veton ndaj kësaj.
Pra, a ka ndonjë mënyrë tjetër për të ndjekur penalisht individët?
Efektiviteti i Gjykatës Penale Ndërkombëtare dhe mënyra se si e drejta ndërkombëtare luan në praktikë – nuk varet vetëm nga traktatet, por nga politika dhe diplomacia. Prof Sands dhe shumë ekspertë të tjerë argumentojnë se si Nuremberg, zgjidhja qëndron edhe një herë në diplomaci dhe marrëveshje ndërkombëtare. Ai u bën thirrje liderëve botërorë që të krijojnë një gjykatë të vetme për të ndjekur penalisht krimin e agresionit në Ukrainë.
